गावोगावी ... (११)

सिंगापूर मध्ये येऊन आम्हाला आता जवळ जवळ एक वर्ष होत आले होते. इथले नियम, पद्धती ओळखीच्या झालेल्या होत्या. माझा मुलगा तर इथे चांगलाच रुळला होता. आमचे घर मध्यवर्ती भागात होते. घरासमोरच बसस्टॉप होता आणि थोड्या अंतरावर एम आर टी स्टेशन. अतिशय सोयीस्कर असे घर होते आमचे. तसे  बरेच मोठे होते, सर्व सोयी तर होत्या पण घरातली कामे करण्याकरता कुणी मदतनीस मिळणे कठीणच होते. सर्व कामे मलाच करायची होती.. नाईलाज होता. 

माझा दिवस पहाटे ४ वाजताच सुरू व्हायचा. मुलगा आणि पती दोघेही जेवणाचा डबा घेऊन जात. त्यातच शाळेची तयारी, चहा, नाश्ता सारे काही असे. सकाळी ८ वाजता मात्र घर रिकामे होई, पण माझी बाकीची बरीच कामे असत. इतक्या मोठ्या घराची स्वच्छता करणे काही सोपे काम नव्हते. घरात फर्निचर खूप होते आणि घर अगदी रस्त्यालगत असल्याने की काय भरपूर धूळ असे. चादरी, अभ्रे, टेबल आणि सोफ्याची कव्हरे अशा सतराशे साठ गोष्टी सतत बदलणे आणि स्वच्छ करणे हे सुद्धा एक वैतागवाणे काम होते. काहीजण म्हणत मशीन काम करणार ना? मग इतके काय त्यात विशेष? पण त्यांना सांगायला पाहिजे की मशीन मध्ये सर्वकाही जादूने जात नाही. तसेच ते सुकवणे, घडी करून नीट ठेवणे आणि त्यांच्या ऐवजी नवीन आवरणे चढवणे हे करायला सुद्धा कुणी रोबोट येत नाही. घरातली स्वच्छतागृहे स्वच्छ करणे हे अजून एक जिकिरीचे काम होते. मला कधी असे वाटत असे की घरात फक्त तीन नाही तर किमान डझनभर तरी माणसे राहत असावी. आता तपशीलवार वर्णन करत नाही, पण कुणीही मान्य करेल की फार कष्टाचे काम आहे ते. ते काम मला रोजच्या रोज करावेच लागत असे. मला असलेल्या स्वच्छतेच्या सवयीचा त्रास मी भोगत होते. रोजची भांडी साफ करताना माझ्या हातांना साबण आणि पाण्यामुळे भेगा पडायला लागल्या होत्या (डिश वॉशर नव्हता माझ्याकडे तेव्हा, आता आहे पण नादुरुस्त आहे त्यामुळे परिस्थिती 'जैसे थे' आहे.). मग मी रबरी ग्लोव्हस वापरायला सुरुवात केली. माझ्याकडे मेड येत नव्हती, त्यामुळे काही इलाज नव्हता. काही दिवसांनी मात्र रोज रोज तीच ती  श्रमाची कामे करून मला कंटाळा आला होता. त्यात माझा वेळ खूप जात असे आणि दमणूक होई ते निराळेच. नंतर परत संध्याकाळी स्वयंपाक करायचाच  असे. माझा पूर्ण दिवस फक्त घरकामातच जात होता. मला काही ते ठीक वाटत नव्हते. मग मी माझ्या घरकामाचे एक वेळापत्रकच बनवले. एका दिवशी ठराविकच कामे करायची असे ठरवले. त्यामुळे मला थोडा मोकळा वेळ मिळू लागला आणि मी त्याचा उपयोग करून घेतला. 

मी रोज सकाळी घराजवळच्या एका पार्क मध्ये जायला सुरुवात केली. माझ्या जाण्याच्या वेळेस उन्हे चांगली तापलेली असतं, पण पार्क मध्ये भरपूर झाडे होती. मध्ये विस्तीर्ण जलाशय आणि त्याच्या बाजूने गोलाकार असा लाकडी फळ्यांनी तयार केलेला रस्ता होता. प्रवेश स्थानाजवळ दोन तीन लहान घरे होती. त्यांच्या कुंपणाजवळ रंगीत फुलझाडे लावलेली होती. आणि काही कोंबड्या तिथे फिरत असत, घरासमोर कुत्री सकाळचे कोवळे ऊन घेत पहुडलेली असत.

 वर्दळ भरपूर असली तरी गोंगाट नव्हता. वाहने नसल्याने प्रदूषण (हवेचे आणि आवाजाचे) अजिबातच नव्हते. त्या जलाशयाची स्वच्छता करणारी एक नाव तिथे कायम असे. पाण्यात वाढलेल्या जलपर्णी साफ करणे हे मुख्य काम. प्रभात फेरी साठी अनेक ज्येष्ठ नागरिक तिथे येत. तसेच धावण्याचा सराव करणारे पण बरेच असत. जलाशयाच्या सर्व बाजूंनी उंच उंच वृक्षांची गर्दी होती. प्रत्येक वृक्षाच्या बुंध्यावर त्याच्या नावाची लहान पाटी होती. ठिकठिकाणी लावलेल्या लाकडी फलकांवर काही वनस्पतींची माहिती लिहिलेली होती.  

जलाशयाच्या भोवताली असलेल्या लाकडी रस्त्यावर जागोजागी लाकडी बाके ठेवलेली होती. जलाशयामध्ये काहीजण कायाकिंग करीत असत. तिथे त्याचे प्रशिक्षण केंद्र होते. दोनही बाजूला निमुळती असलेल्या अगदी अरुंद बोटीत एक किंवा दोघेजण बसू शकेल इतकीच जागा. बोटी (कायाक) वजनाला अगदी हलक्या असतात. एकदा डाव्या आणि नंतर उजव्या बाजूने हातातील वल्ह्याने पाणी मागे सारीत बोट चालवीत असत. कधी कधी त्यांची स्पर्धा देखील असे. त्यांच्यामुळे तो शांत परिसर गजबजून जात. काहीजण नियमित धावण्याचा सराव करीत असत. बरेचसे आजी, आजोबा तिथे येत, हातात छत्री किंवा काठी असे. सिंगापूर मध्ये कधी उन्हाचा ताप असतो तर कधी पाऊस. ऊन आणि पावसा पासून संरक्षण करण्यासाठी छत्री नेहमीच उपयोगी असते.

जलाशयामध्ये मासे आणि कासवे होती. लहान मोठी खूप कासवे होती तिथे. अगदी छोटी पिल्ले मोठ्या कासवांच्या आजूबाजूला तरंगत असत. कासवांची वसाहतच असावी ती. काही वेळा भली मोठ्ठी मॉनिटर लिझार्ड दिसत असे. एकदा तर बाजूच्या उतारावरून घसरत लाकडी रस्त्याच्या खालून ती पाण्यात पडली. 

तिथे मी अगदी बारीक (काडी सारखे) साप पण पाहिले. एकदिवस लाकडी वॉक वे वरून जाताना दोन तीन पायऱ्या चढून पुढे जायचे होते. मी कठड्याला धरण्यासाठी हात पुढे केला आणि झटकन मागे घेता. त्या कठड्यापेक्षाही (रुंदीला) बारीक पण लांब असा साप होता. त्याचा रंग त्या कठड्याच्या रंगामध्ये मिसळलेला होता. आणि हालचाल न करता निपचित पडला होता. एकदा तसाच पण पोपटी हिरव्या रंगाचा साप झाडाच्या फांदीवर होता. त्या फांदीवरच्या हिरव्या रंगाच्या शेवाळ्यामधे वेगळा दिसतच नव्हता. 

बाजूच्या विशाल वृक्षांवर पोपट, मैना आणि बरेच वेगवेगळे पक्षी दिसत. तिथे मी सुतार पक्षी पाहिला आणि सुबकसे घरटे विणणारी सुगरण पण पाहिली. उंच आकाशात विहरणारी घार देखिल तिथे दिसत असे. बगळे तर खूपच असत, आणि लहान लहान निळ्या, पिवळ्या रंगाचे असंख्य पक्षी दिसत असत. त्या शांत वातावरणात त्यांच्याच चिवचिवाटाचा आवाज असे. माकडेपण खूप होती तिथे. उंच झाडांवर त्यांचा मुक्त संचार असे. कधी खाली घोळका करून बसलेली असत. कधी फांदीवरून त्यांच्या शेपट्या लोंबत असत. एकदा एका बाईची पिशवी माकडाने पळवली. त्यातले सगळे सामान उपसून न्याहाळून पाहिले, आणि मग ते सगळे तिथेच टाकून पळून गेले. मला त्या माकडांची भीती वाटत असे. एकदा मी तिथल्या झाडाखालून जात असताना एका खाली झुकलेल्या फांदीवर बरीच माकडे पाहिली. त्यातली दोन तीन खाली उड्या मारीत परत झाडावर जात, परत खाली उड्या मारीत. मी काही वेळ त्यांचा खेळ बघत थांबले पण तो खेळ संपेना. मग मी माघारी वळले. तिथे एक आजी आल्या होत्या, हातात काठी होती. म्हणाल्या घाबरू नकोस, ती माकडे काही करत नाहीत, बघ मी काय करते, असे म्हणून त्यांनी ती काठी तिथल्या लाकडी फळीवर आपटली. माकडे खेळ थांबवून पाहू लागली. मग त्या जरा पुढे गेल्या परत काठी जमिनीवर आपटली. तीनचार वेळा असे केल्यावर सर्व माकडे तिथून लांब जाऊन बसली. मग त्या आजी पुढे चालू लागल्या, पण मी मात्र माघारी आले. न जाणो आली परत ती माकडे तर...?   

मी काहीवेळा तिथल्या एखाद्या लाकडी बाकावर विसावा घेत असे. त्या शीतल शांततेत विचारांची चुकार जळमटे झटकली जात. शांतता असली तरी ती निरव अथवा निस्तब्ध नव्हती. त्या शांततेला एक नाद होता, त्या परिसरातील नैसर्गिक रहिवाशांची चाहूल होती. जलचर, उभयचर, भूचर आणि उड्डगण एकमेकांच्या अधिवासावर अतिक्रमण न करता शांततेने राहात असत. 

एक प्रसिद्ध हिंदी गीत आहे, या परिसराचेच वर्णन असावे असे... 

सुरजकी पहेली किरनसे - आशाका संदेसा जागे 

चंदाकी किरनसे धुलकर - घनघोर अंधेरा भागे ।

कही धूप खिले, कही छॉव मिले एक नन्ही डगरके तले 

जहॉं गम भी न हो, आसू भी न हो - बस प्यार ही प्यार मिले ।।

जलाशयाशेजारीच एका गोलाकार जागेवर रबरी मॅट लावलेले होते. तिथे काही व्यायामाची साधने होती. मुले माणसे त्याचा वापर करीत असत, काहीजण मौज म्हणून तर काही त्यांच्या स्वास्थ्य वर्धनासाठी. 

भोवताली काही बाके होती. चालण्याचा व्यायाम संपवून ज्येष्ठ मंडळी तिथल्या बाकांवर विसावलेली असतं. मला पाहिल्यावर सुरुवातीला ते " गुड मॉर्निंग, वणक्कंम" असे म्हणत. सिंगापूर मध्ये तमिळ लोक खूप आहेत. तिथल्या चार अधिकृत भाषांमध्ये एक तमिळ भाषा आहे. मी भारतीय आहे म्हणून त्यांना वाटत असावे मी तमिळ आहे. 

सिंगापूर मध्ये "टायपुसंम" नावाचा उत्सव साजरा केला जातो. रस्त्यावरून वाजत गाजत मिरवणूक निघते. लिटिल इंडिया नावाच्या प्रभागात बरीच हिंदू मंदिरे आहेत. तिथे सर्व भक्तमंडळी भरजरी कपडे परिधान करून येतात. स्त्रिया मोठठाले गजरे माळतात, पूजा, मंत्रपठण, प्रसाद वगैरे धार्मिक प्रथा यथासांग पार पडतात. पण तेव्हा मला त्याबद्दल काही माहिती नव्हती. एकानी मला त्या बद्दल विचारले, मी सांगितले त्याबद्दल मला माहिती नाही, तर त्यांना आश्चर्य वाटले. मग मी सांगितले मी भारतीय असले तरी तमिळ नाही. त्यांनी मग आणखी प्रश्न विचारले. मी सांगितले मी पुण्यातून, महाराष्ट्रातून आले. पण पुणे त्यांना माहितीच नव्हते आणि बराच वेळ त्यांना महाराष्ट्र शब्द कळेना. मग सांगितले मुंबई, बॉम्बे .. आत्ता त्यांना समजले कारण त्यांना मुंबई माहिती होती. त्यानंतर ते "गुड मॉर्निंग, नमस्ते" असे म्हणायला लागले.

रोजची ती प्रभात फेरी मला आनंददायी वाटत असे. खरे तर माझे पाय खूप दुखत असत (गुडघे आणि तळपाय), डोके दुखी तर कायमचीच होती, पण तरी मला तिथे जाणे चुकवावेसे वाटत नसे. 

घरगुती गरजेच्या वस्तू , किराणा इत्यादींची खरेदी करणे हे कामच होते. पुण्यासारखे सुख इथे नाही.. दूध, पेपर घपोच मिळतात, भाजी विकणारे घराच्या दारासमोर असतात, जवळच्या दुकानदाराकडे यादी दिली की किराणा घरी पाठविला जातो. इथे म्हणजे "स्वतः: मेल्याशिवाय स्वर्ग दिसत नाही" अशी स्थिती. त्यावेळेस आमच्या घराच्या जवळ भारतीय सामान विकणारी दुकाने फारशी नव्हती. आणि घरपोच सेवांबद्दल माहिती नव्हती. तसेही मी ऑनलाईन शॉपिंग वगैरेंच्या वाटेस कधी गेले नव्हते. कोविड काळात सारेच बंद असल्याने पहिल्यांदा मी त्याचा वापर केला. दुकानात जाऊन वस्तू निवडून, पारखून घेणे मला अधिक बरे वाटते. घराशेजारी एक भाजी मार्केट होते. तिथे मांस, मासे, भाजी वगैरे मिळत असे. तिथे एक भारतीय सामान विकणारे एक दुकान होते. पण ते मार्केट पहाटे पाच वाजता सुरू होऊन दुपारी १२ वाजता बंद होत असे. मग एकाच पर्याय, तो म्हणजे लिटिल इंडिया. पण तिथे जाणे सोपे नव्हते, बस, किंवा टॅक्सीने जावे लागत असे. तिथेच मुस्तफा शॉपिंग सेंटर आहे. ते २४ तास चालू असते. .. कोविड काळात ते रात्री बंद असे .. आता माहिती नाही ..पण तेव्हा तरी ते २४ तास चालू असे. कुठल्याही वेळेस गेले तरी प्रचंड गर्दी असते. तिथे मी वाणीसामान, भाजी, फळे वगैरेची खरेदी करीत असे. तिथेच प्रवेश द्वारा जवळ त्यांचे एक उपहार गृह आहे. तिथल्या फ्राईज, आणि चहा, कॉफी चांगले असते. इतरही बरेच पदार्थ मिळतात. 

मुस्तफाचा कारभार अजस्त्र आहे. तिथे सुई पासून कंप्यूटर, मोबाईल फोन पर्यंत सारे काही मिळते, आणि ते सुद्धा प्रत्येकाच्या बजेट मध्ये बसेल असे. तिथे अती स्वस्त वस्तू मिळतात तशाच अती महाग वस्तू देखील मिळतात. त्यामुळे सर्व थरातील माणसांची तिथे गर्दी असते. तिथे मिळणाऱ्या भाजी, फळे, किराणा आणि इतरही अनेक खाद्य पदार्थांची प्रत नेहमीच उत्तम असते. इतक्या वर्षांमध्ये मला कधी तिथे काही खराब वस्तू मिळाली असे कधीच घडले नाही. आणि विविधता खूप असते, त्यामुळे निवडीला चांगला वाव असतो. 

सिंगापूर मध्ये प्रत्येक प्रभागा मध्ये समृद्ध आणि सुसज्ज ग्रंथालये आहेत. सभासद वर्गणी अगदीच अल्प असते. विविध विषयांची अनमोल पुस्तके तिथे उपलब्ध असतात.

ग्रंथालया मध्ये जाणे हा माझा आवडता उद्योग होता. जेव्हा शक्य असेल तेव्हा मी तिथे जात असे. मग माझा कितीतरी वेळ ग्रंथालयात जात असे. काही वेळा एखादे पुस्तक घेऊन तिथे वाचत असे. त्यावेळी मला एकावेळी पाच पुस्तके घरी नेता येत असत. तिथे माहितीपट, चित्रपट तसेच बोलती पुस्तके पण असंख्य आहेत. 

लहान मुलांचा वेगळा विभाग आहे. तो विभाग देखील विविध प्रकाराच्या आणि विषयांच्या पुस्तकांनी सुसज्ज असा आहे. मुलांना आवडतील अशी रंगीबेरंगी जाजम अंथरलेली असतात. लहान लहान खुर्च्या, टेबले त्यावर फुले, पाने कार्टून्स चितारलेली. असंख्य चित्रे असलेली पुस्तके, तक्ते इत्यादी तिथे आहेत. लहान मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी जाणीवपूर्वक व्यवस्था केलेली दिसते. माझ्या भारतातील लहानग्याकरता देखील असे काही असायला हवे असे नेहमी वाटते.

मासिके आणि वर्तमान पत्रे वाचण्याची सोय आहे. प्रशस्त, वातानुकूलित आणि वाचन, लेखनासाठी सुयोग्य अशी बैठक व्यवस्था असलेली दालने आहेत. स्वच्छता आणि शांतता कसोशीने सांभाळली जाते. ग्रंथालयामध्ये जाणे हा एक सुखद अनुभव असतो. 

सिंगापूरची जीवनपद्धती आता चांगलीच परिचयाची झाली होती. सिंगापूर मध्ये चिनी आणि मलय (मलेशियन) बहुसंख्य आहेत. पिढ्यानपिढ्या तिथेच राहिलेले तमिळ पण खूप आहेत. याचबरोबर अनेक देशातील माणसे इथे दिसतात. इंडोनेशिया, ब्रम्हदेश, बांगलादेश, श्रीलंका,फिलिपाईन्स, थायलंड, जपान, कोरिया असे विविध आशियाई देशवासी नोकरीनिमित्त इथे आलेले आहेत. काही युरोप, ऑस्ट्रेलिया इत्यादी ठिकाणांहून पण आलेले असतात. भारतीयांमध्ये दक्षिण भारतीय, पंजाबी, गुजराथी समाजातील लोक जास्ती दिसतात. त्यातील काही प्रथितयश व्यावसायिक आहेत. मराठी लोक पण पुष्कळ आहेत आणि अर्थात महाराष्ट्र मंडळ आहेच. दिवाळी, दसरा, गुढी पाडवा, गणपती इत्यादी उत्सव जल्लोषात साजरे केले जातात. अगदी सुरस आणि रुचकर पक्वान्नाच्या भोजनासह सर्व काही असते. 

सुरुवातीला क्वचित कधीतरी आम्ही तिथल्या उपहार गृहात किंवा फुडकोर्ट (हॉकर सेंटर) मध्ये जायचो, कारण आमचे पूर्ण आठवड्या प्रमाणेच शनी- रवी सुद्धा व्यस्त वेळापत्रक असलेले असत. माझ्या पतीला जास्तकरून घरचे भोजन पसंत असे, पण मला आणि माझ्या मुलाला बाहेर जायला आवडतं असे. 

माझ्या मुलाला मॅकडी, के एफ सी, बर्गर किंग वगैर अतीप्रिय. आम्ही बऱ्याचवेळा रात्री मॅकडोनल्ड्सच्या आईस्क्रीमचा आस्वाद घ्यायला जात असू. तिथेच 'कॉफी बीन' आहे. अनेक प्रकारच्या थंड, गरम कॉफी तिथे मिळतात. पिझ्झा हट मध्ये बऱ्याचवेळा आम्ही जायचो. त्यावेळी तिथे सँलड बार असे (हल्ली नसतो ). माझ्या घराजवळच कॅनेडीयन पिझ्झा मिळत असे. आमच्या घराजवळ ' मापू दोफु ' नावाचे चिनी उपाहार गृह होते. तिथले स्टीम बोट फार प्रसिद्ध होते. प्रत्येक टेबलवर एक स्टोव्ह आणि त्यावर सूप उकळत असलेले भांडे असते. त्या भांड्याचे देखील दोन भाग असतात. एका बाजूला स्पायसी (तिखट) सूप आणि दुसऱ्या भागात साधे सूप असते. तिथे दोन तीन डाव ठेवलेले असतात. टेबलाच्या बाजूला ट्रॉली ट्रे असतो. त्यावर तुम्ही मागवलेले आणि अर्धे शिजलेले पदार्थ जसे की ब्रोकोली.बटाटे, चिकन, फिश वगैरे असते. एका लहान वाडग्यात पांढरा शुभ्र भात असतो. त्या ट्रे मधील पदार्थ उकळत्या सूप मध्ये सोडायचे आणि काही वेळाने डावाने एका लहान थाळीमध्ये काढून घ्यायचे. त्याच्याबरोबर वेगवेगळे सॉस घेता येतात. तिथले फूड कोर्ट किंवा हॉकर सेंटर मधले पदार्थ चांगले परिचयाचे झाले होते. त्यातही चिकन राईस, स्लाईस्ड् फिश सूप, पेपर लंच, साबा फिश सेट , चायनीज व्हेज राईस, यांग तौफू, हॉट पॉट असे काही आवडीचे झाले आहेत.

सिंगापूरची खाद्यसंस्कृती समृद्ध आहे. ज्याची जी गरज आहे त्या प्रकाराचे अन्न इथे उपलब्ध आहे. खूप स्वस्त आणि अती महाग असेही पर्याय उपलब्ध आहेत. पण स्वस्त आहे म्हणून दर्जामध्ये तडजोड नसते. स्वच्छ आणि ताजे अन्न अगदी कमी किमतीत आणि सर्व जागी उपलब्ध होऊ शकते हे विशेष. अनेक भारतीय उपहार गृहे इथे आहेत. उत्तर भारतीय, दक्षिण भारतीय, पंजाबी, गुजराथी असे सर्व पर्याय आहेत. फूड कोर्ट, हॉकर सेंटर मध्ये भारतीय स्टॉल असतोच. बहुदा इडली डोसा वगैरे तिथे मिळते. तिथे केसरी नावाचा एक पदार्थ मिळतो.. तो म्हणजे गोडाचा शिरा.

सिंगापूर मध्ये भारतीय उपाहार गृहे आहेत पण माझ्या घरापासून दूर अंतरावर. तसेच भारतातील पदार्थ आणि तिथे मिळणारे भारतीय पदार्थ यांच्या चवीत काहीवेळा थोडा फरक असतो. त्यामुळे गेल्या काही वर्षात अनेक पदार्थ घरी तयार करायला मी शिकले आहे. हॉटेल मध्ये मिळणाऱ्या पदार्थाची चव घरी तयार केलेल्या पदार्थाला येत नाही म्हणे. याच वाक्याचा व्यत्यास पण तितकाच खरा आहे.

(क्रमशः)

जावे त्यांच्या वंशा ...

 जेथे जातो तेथे - तू माझा सांगाती 

असे संत तुकाराम महाराजांनी लिहिले आहे. तुकाराम महाराज  संत होते. त्यांना परमेश्वराच्या अस्तित्वाची नेहमी अनुभूती असणार, म्हणूनच त्यांनी हे लिहिले आहे. परमेश्वरावर त्यांचा असणारा प्रगाढ विश्वास यातून प्रकट होतो. तुकाराम महाराज म्हणतात, मी जिथे, ज्या परिस्थितीत असेन, तिथे ईश्वर माझा पाठीराखा असतोच. त्यामुळे संकटाची भीती बाळगण्याचे काही कारणच नाही. कारण संकटातून सुटका करून घेण्याचा मार्ग दाखविणारा माझ्या सोबतच तर असतो. 

मी काही संत नाही. परमेश्वर अस्तित्वात आहे किंवा नाही हे मला माहिती नाही. एका हिंदू, ब्राम्हण कुटुंबात माझे आयुष्य व्यतीत झाले आहे आणि तेच संस्कार मला मिळालेले आहेत. त्यामुळे मी परमेश्वराच्या अस्तित्वाबद्दल कधीच शंका घेऊ शकत नाही. पण परमेश्वर खरोखरीच सहाय्य करेल का? हे मात्र मला माहिती नाही. या क्षणी मला सगळ्यात जास्त त्याच्याच सहाय्याची गरज भासते आहे.

माझी, माझ्या घरातली परिस्थिती अत्यंत चिंताजनक म्हणावी अशीच आहे सध्या. यापुढील भविष्य कसे असेल माहिती नाही. ते "अच्छे दिन" की काहीतरी म्हणतात ते माझ्यातरी दृष्टिपथात अजून आलेले नाहीत.

मी आजवर सतत माझ्याच अडचणी सांगते आहे. यावेळी मी जरा जास्त दिवस पुण्यात आहे आणि त्यामुळे माझ्या लक्षात आले आहे की माझ्यापेक्षा माझ्या आई,वडील आणि दोन्ही भावांची परिस्थिती बिकट आहे... आर्थिक विवंचनेमुळे नाही तर सामाजिक दडपशाहीमुळे. अर्थात हा माझा समज आहे... मला तसे काही कुणी सांगत नाही. पण मी बघते आहे. माझ्या आई वडिलांना अनेक अडचणी आहेत. माझी आई (वय वर्षे ७६) आणि वडील (वय वर्षे ८६) हे प्रकृतीच्या असंख्य समस्यांनी गांजलेले आहे. त्यात त्यांना काही प्रमाणात सामाजिक त्रासाचाही सामना करावा लागत असावा. ते तसे काही सांगत नाहीत, परंतु मी ते बघते आहे आणि मला तसे वाटते आहे.

मला वाटते माझ्या मागे लागलेल्या त्रासदायक बाया त्यांनापण छळत असतील का?  माहिती नाही. (त्या कुणाचे हुकूम मानतात कोण जाणे?) पण त्यांची (माझ्या आई वडिलांची) परिस्थिती चांगली नाही हे नक्कीच.

मला कुणा सज्जन, सद्ह्रुदयी व्यक्तीच्या मदतीची आवश्यकता आहे. मी पुण्यात रहात नाही आणि परदेशात असल्याने वरचेवर येऊ शकतं नाही. माझा थोरला भाऊ त्याच्या व्यवसायात व्यस्त असतो. 

कुणाला वाटेल मला सतत तक्रारी करण्याची सवय आहे. मलापण आश्चर्य वाटते की माझ्यात इतका बदल कसा झाला असेल?  पूर्वी मला म्हणायचे, तू बोलत का नाहीस? सांगत का नाहीस? गप्प का राहतेस? पण माझा तोच स्वभाव होता. मला माझ्या अडचणी इतरांना सांगाव्या असे वाटायचे नाही तेव्हा. आणि आता अगदी उलट झाले आहे. मलाही जाणवते माझ्यात असा नकोसा बदल झालेला आहे. 

गेल्या  २५ वर्षात मी इतके काही सहन केले आहे (खरंच) की मला कुणाच्या बोलण्याची, वागण्याची कणभरही पर्वा वाटत नाही. कारण हे लक्षात आले आहे की कसेही, काहीही वागले तरी हा जो समाज आहे तो वाईटच बोलणार आणि वागणार. कारण इथल्या काही प्रतिष्ठित आणि प्रभावशाली व्यक्तींच्या नावडत्या व्यक्तींच्या यादीत माझे नाव समाविष्ट केले गेले आहे. मला समाजसेवेचे, सामाजिक जाणिवेचे वगैरे उपदेश करणाऱ्याना माझ्या वैयक्तिक आयुष्यातल्या अडीअडचणी बद्दल तीळमात्रही सहानुभूती नाही. माझ्याकडून त्यांना पाहिजे ते ओरबाडून घेणारे खरे तर इतके स्वार्थी आहेत की त्यापैकी कुणीही माझ्या आई वडिलांना, माझ्या कुटुंबीयांना मदत करायला  तयार नाही. काही महान उपदेशक मला सेवेला लावण्यात इतके गर्क आहेत, की त्यांना हे जाणवत नाही की माझे कुटुंब या समाजाचाच एक भाग आहे, पण त्यांना मदत करण्याची बुद्धी काही या महान सेवाधर्मीना होत नाही. माझे कुटुंबीय असहाय्य असताना, ते मला इतर गरीब गरजूंना मदत करण्याची सक्ती करतात. माझी मन:स्थिती, परिस्थिती त्यांना समजणे अशक्यच आहे, कारण म्हणतात ना "जावे त्यांच्या वंशा तेव्हा कळे".

आजवर असंख्य प्रसंग आले, पण इतकी वाईट माणसे बघितली नाहीत मी. आत्ता पाहते आहे.. सगळीकडे स्वार्थाचा बाजार मांडलेला दिसतो. स्वतः ला  वस्तू सारखे विकायला बसलेले अनेक महासज्जन घडोघडी दिसतायत. माझ्यासारख्या नागरिकांच्या दुःखाची  कुणाला जाणीव नाही. त्यांचा स्वार्थ साधला जावा (म्हणजे त्यांची प्रसिद्धी व्हावी) याकरता अनेक महानागरिक धडपडताना बघते आहे. काही करून माझाच चेहरा बघ .. मलाच महान म्हण असे म्हणणारे काही वृद्ध दिसतात .. खरं सांगायचे तर त्यांची कीव वाटते आणि उबग येतो. त्यांचे आयुष्य वायाच गेले समजायचे का? त्यांना त्यांच्याच कर्तृत्वावर इतका अविश्वास की एखाद्याच्या किंवा एखादीच्या नकाराने इतके चवताळून उठावे? पैशाचा महापूर असूनही त्यांना इतके असुरक्षित का वाटावे? आयुष्याच्या शेवटच्या टप्प्यावर देखील समाधान नाहीच? जे मिळाले, समाजाने दिले त्याबद्दल कृतज्ञता नाही? उलट पैसा, प्रतिष्ठा आणि सामाजिक नातेसंबंध वापरून, असहाय्य, एकाकी आणि निर्धन व्यक्तींच्या मागे लागून त्यांचे आयुष्य खराब करून टाकतात? काय म्हणावे अशा लोकांना? क्रूर? अडाणी?  लालची? 

खरे तर अशा व्यक्तींचे वर्णन करणारे शब्द मला आठवत नाहीत. भारतीय समाजाची नीतिमत्ता इतकी खालावली आहे की पैशाच्या बळावर एका स्त्रीचे आयुष्य त्रासदायक करणाऱ्याला केवळ समाजातच नाही तर सरकार दरबारी सुद्धा मानाचे स्थान मिळते. त्याच्याकडून मिळणाऱ्या पैशावर डोळा ठेवून त्याच्या निर्बुद्ध गैरवर्तनाकडे डोळेझाक केली जाते. त्यांचे आप्तस्वकीय देखील त्याच्या असल्या आचरट कुकर्मांकडे दुर्लक्ष करतात. जाहीरपणे मोठ्या मोठ्या बाता मारणाऱ्या स्त्रिया, त्यांच्या पतीपरमेश्वराच्या दुष्कृत्याला मोठ्या मनाने क्षमा करून टाकतात. काय म्हणावे या कर्माला? 

परित्राणाय साथूनाम् विनाशायच दुष्कृताम्

धर्म संस्थापनार्थाय संभवामी युगे युगे ।।

असे भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले होते  ... असेच काही घडावे अशी प्रार्थना करते.

***

बाई गं.ऽऽऽ बाई गं!

स्त्री जन्मा ही तुझी कहाणी

हृदयी अमृत नयनी पाणी ...

वगैरे काव्ये सर्वांना ऐकून चांगलीच ओळखीची झालेली आहेत. स्त्री बद्दल जाहीरपणे बोलताना मायमराठीचे सर्व अलंकार झगमगत  असतात. स्त्रियांना अनेक सुंदर विशेषणे बहाल केली जातात. वत्सल्यमूर्ती, करुणामयी, माऊली, मूर्तिमंत सात्विकता आणिक काय अन् काय. स्त्री बद्दल बोलताना असेच बोलायची पद्धत आहे. परंतु प्रत्यक्ष परिस्थितीत हे असले उदात्त, पवित्र, सुंदर वगैरे काहीही नसते बरं का. डोळे उघडून नीट पाहिले आणि कान देऊन नीट ऐकले की कळते स्त्री जातीचे केले जाणारे उदात्तीकरण पोकळ आहे.

स्त्री म्हणजे कुणी देवी, देवता नाही हे मान्य केले की बरेचसे प्रश्न निकाली निघतील. आदर्श स्त्री कशी असावी या बद्दल काही पूर्वापार चालत आलेल्या कल्पना आहेत. संस्कृती, परंपरांच्या नावाने त्या जोपासल्या जातात. कितीही आधुनिक, उच्चशिक्षित वगैरे असलेल्या घरांमध्ये देखील स्त्रीविषयक काही प्रतिमा जपलेल्या असतात. "माझी आज्जी फार सोशिक, माझ्या आईने खूप कष्ट केले, माझ्या पत्नीने तिच्या इच्छा बाजूला ठेवून घराला महत्त्व दिले..." इत्यादी वाक्ये हरघडी ऐकवली जातात. स्त्रियांच्या त्यागाच्या कथा सांगितल्या जातात आणि हे ऐकणाऱ्या पुढच्या पिढीतील स्त्रियांनी तोच कित्ता गिरवला पाहिजे अशी अपेक्षा बाळगली जाते. अशा अपेक्षांची पूर्ती करणारी स्त्री आदर्श असते आणि तसे न करणारी स्त्री ही स्त्री जातीला कलंक समजली जाते. आणि अशा अपेक्षा करणारे फक्त पुरुष नसतात तर स्त्रियाही तीच समजूत बाळगून असतात. किंबहुना स्त्रिया या बाबतीत जरा जास्तच कट्टर असतात.

स्त्री ही स्त्रीची शत्रू आहे हे त्रिवार सत्य आहे. स्त्रिया या जास्त छळवादी असतात. आता जमाना बदललाय, आधुनिक साधने उपलब्ध आहेत, स्त्रियांना घराबाहेर जाणे आता तितकेसे अवघड राहिले नाही. कुणाला वाटेल झालीय की प्रगती..  स्त्रिया आता नवीन फॅशन चे पोषाख करतात, मोबाईल फोन, कंप्युटर वापरतात, वाहने चालवतात... पंचवीस वर्षांपूर्वी असे काहीच नव्हते. बदल झालाय पण काही अपवाद वगळता फक्त वरवरचा, पोषाखी. स्त्रियांची मानसिकता अजून तीच आहे. कुटुंबप्रमुख पुरुषच असणार, नोकरी करणाऱ्या स्त्रीने तिची कमाई पतिदेवांच्या हाती सुपूर्द करणे अपेक्षित असते. आणि  बहुसंख्य स्त्रियांना यात काही गैर आहे असे वाटत नाही. स्त्रीने स्वत: साठी काही कारणे हे तितकेसे बरे समजले जात नाही. स्त्रियाच या बाबतीत अग्रेसर असतात "काय तरी बाई हिचे वागणे? शोभते का?" अशी कुजबूज ऐकू येते. "स्त्री ही क्षणाची पत्नी आणि अनंत काळाची माता असते." वगैरे फडतूस वाक्ये उगाळली जातात. खरे तर स्त्रीचे आयुष्य हे तिचे नसतेच मुळी, त्यात अनेक वाटेकरी असतात. 

असे असले तरी अनेक स्त्रिया आदर्श वर्तन करण्यात मग्न असतात. त्यांना घरातले आणि आजूबाजूचे लोक प्रोत्साहन देत असतात. अशा कौतुकाची नशा चढते की काय कोण जाणे? पण त्या स्त्रिया पण आदर्श वागणूक नसलेल्या स्त्रियांची निंदा नालस्ती करतात. आणि कुणाची अशी निंदानालस्ती करणे, ते देखील त्या व्यक्तीच्या अनुपस्थितीत, हे आदर्श वर्तन नाही हे त्यांच्या लक्षातच येत नाही. स्त्रिया आता (म्हणे) स्वतंत्र आहेत. त्यांचे वेगवेगळे गट असतात, संघटना असतात . हे चांगलेच आहे. "एकी हेच बळ" हे खरे आहे. ज्यांना खरोखर चांगले काम करायचे आहे अशा काही संघटना आहेत पण काही वेळा अशा संघटित स्त्रिया फार धोकादायक होतात... हा माझा अनुभव आहे.

संघटनेतील स्त्री ही कायम पीडित आणि बिच्चारी असते. तिच्या तक्रारी या खऱ्या असतात. लबाडी, खोटेपणा, कांगावखोरपणा इत्यादी अवगुणा पासून अशा स्त्रिया दूर असतात कारण त्या संघटनेच्या सदस्या असतात. संघटनेतील स्त्री ज्यांच्याबद्दल तक्रार करेल त्यांच्या पाठीमागे सर्व संघटना हात धुवून लागते (मी हे सरसकट सगळ्यांबद्दल लिहीत नाहीये, काही आदरणीय अपवाद आहेत, हे त्यांना लागू होत नाही). खरे खोटे तपासण्याची तसदीदेखील त्या घेत नाहीत हे विशेष.

मी अनेक वर्षांपासून अशा स्त्रियांच्या त्रासाने वैतागलेली आहे. या स्त्रिया त्यांना कष्टकरी, कुशल कामगार, कलाकार वगैरे म्हणवतात. त्या गरीब आणि गरजू असतात. सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे त्यांच्या पाठीमागे कुणी संघटना अथवा समाजसेवक किंवा कुणीतरी समाजात बऱ्यापैकी प्रभाव असलेल्या व्यक्ती असतात. माझ्या मागे लागलेल्या स्त्रियांनी गेली काही वर्षे माझे आयुष्य बरबाद केले आहे. माझे घर, घरातील माणसे यांच्यावर त्या जबरदस्ती करतात. त्यांना हवे तेच मी करावे म्हणून मला त्रास देतात. माझ्या कपड्यांपासून दागिने, भांडी, चादरी, घरातील फर्निचर यावर मनसोक्त हात साफ करतात. त्यांच्या जोडीला काही शिंपी, न्हावी, मेकअप करणारे इत्यादींनी धुमाकूळ घातला आहे. खरे तर या सगळ्यांवर बहिष्कार घालायला पाहिजे. कारण त्यांच्या कल्पना अत्यंत विचित्र काहीशा विकृत आहेत.  त्या ओंगळ कल्पनांचे  माझ्यावर प्रयोग करतात. गेली काही वर्षे माझ्याकडे वापरायला नीटसे कपडे नाहीत आणि याचे कारण माझ्याकडे पुरेसे पैसे नाहीत हे नाहीये. मी आणलेला प्रत्येक कपडा (अगदी अंतरवस्त्रा पासून सर्व) या तथाकथित शिंप्याच्या भक्षस्थानी पडलेला आहे. दुसऱ्याची वस्तू, कपडे हे लोक बिनदिक्कत परवानगी न घेता वापरतात. माझ्या सर्व चांगल्या दर्जाच्या वस्तूंची विल्हेवाट लावली आहे. पण तरी तक्रार करण्याची मला परवानगी नाही. लगेच माझ्यासमोर गरजूंना मदत करणे किती उदात्त आहे, आणि असे न करणारी तू किती स्वार्थी आहेस? इत्यादी राग आळवले जातात. असे करणारी पोर पोरी आचरट आहेत आणि त्यांच्या आईवडिलांची कमाल वाटते. त्यांनी निर्माण केलेली प्रजा दुसऱ्यांच्या घराचे वाटोळे करते आणि हे मायबाप त्याचे कौतुक करतात? म्हणजे निर्लज्ज नक्की कुणाला म्हणावे? हे करणाऱ्या आणि करवणाऱ्या समाजसेवक, कौशल्य विकासकांची घरे मात्र सुरक्षित आहेत. माझ्या कुठल्याही वस्तूवर, कपड्यावर माझा हक्क चालत नाही. अनेक बेशरम मंडळी बिनदिक्कत त्याचे वाटोळे करतात. अनेक स्त्रिया, (स्वतः ला उगीचच कलाकार, कुशल वगैरे समजणारी) बेअक्कल पोर पोरी आणि रिटायरमेंट नंतर फावल्या वेळात जमले तर (इतरांना) सुधारण्याचा ठेका घेतलेली काही ज्येष्ठ मंडळीं यांनी माझे जिणे त्रासाचे केलेले आहे. या संघटित समुदायाच्या दहशतीखाली गेली काही वर्षे मी जगते आहे. त्यांनी त्यांच्या करामतींनी मला मनस्ताप तर अतोनात दिला आहे आणि माझ्या आरोग्याला धोका उत्पन्न केला आहे. माझे काही बरे वाईट झाले तर या सर्वांना दोषी समजून शिक्षा द्यायला पाहिजे. यातील काही सदस्य माझे घर दिवस रात्र कुरतडतायत.. बिनदिक्कत . त्यांना विरोध करण्याची हिम्मत कुणाकडेही नाही.  माझे घर म्हणजे त्यांचे हक्काचे ठिकाण झाले आहे. वाट्टेल त्या वस्तू ते उचलून नेतात पण तरीही ते चोर नाहीत. ते फक्त गरजवंत आहेत. 

कलेच्या नावाखाली नुसता हैदोस चालू आहे. नुकत्याच मी काही चादरी विकत घेतल्या तर या दुष्टानी त्यावर स्वत:च्या  कलेचे(?) बटबटीत आणि हिडीस प्रयोग करून त्याची विल्हेवाट लावली आहे. त्यांना कुणीतरी सांगणे गरजेचे आहे की रंगांचे खराट्या सारखे फरकाटे ओढणे याला कला म्हणत नाहीत. कापडावर रिकामी जागा दिसली की यांचे हात वळवळू लागतात. मिळेल त्या रंगाने सुचेल, जमेल तो आकार ते चितारतात. काही चादरी आणि कपडे तर इतके ओंगळ केले होते जे वापरणे अशक्य होते. या लोकांना काही सुबक, सुंदर निर्माण करता येत नाही पण असलेल्या चांगल्या वस्तूंचे विद्रुपीकरण मात्र जमते. मी नुकतेच एक कापड विकत घेतले त्यावर या मंडळींनी पांढऱ्या  रंगाचे हिडीस आकार चितारले आहेत आणि मोठ्ठाली फुले काढून त्यावर विकृत लाल रंगांचे ठिपके दिले आहेत. माझे झालेले नुकसान कोण भरून देणार? आर्थिक नुकसान तर आहेच पण मला होत असलेल्या मनस्तापाचे काय? गेली कित्येक वर्षे माझे कौटुंबिक आयुष्य उध्वस्त केले आहे त्या नुकसानाची भरपाई त्यांना या जन्मी करणे शक्य नाही कारण त्यांची ती लायकीच नाही. दुसऱ्याची आंतरवस्त्रे आल्टर करून वापरणाऱ्यांकडून काय अपेक्षा करणार? 

मी जिथे जाईन तिथे या बाया माझ्या मागे येतात, येताजाता पाचकळ कॉमेंट्स करतात, मला पाहिजे त्या वस्तू मिळू देत नाहीत. त्यांची बरीच दहशत असावी कारण सगळे त्यांचे म्हणणे ऐकतात. या बायका, पुरुष, ज्येष्ठ चांगलेच रिकामटेकडे असावेत.  म्हणतात ना, "रिकामे मन म्हणजे सैतानाचा कारखाना" या मंडळींकडे पाहून त्यातील यथार्थता पटते.

या मंडळींचे आई वडील कसे असतील याचे कुतूहल वाटते. हे असे कसे संस्कार यांच्यावर केले गेले असावेत की ज्या योगे दहशत निर्माण करून दुसऱ्याचे घर आणि वस्तू फुकटात, सुखेनैव वापरण्यात त्यांना काहीही गैर वाटत नाही?

माझ्या घरी अनेक वर्षांपासून एक तांब्याची कळशी आहे. खरे तर ती माझ्या पतीच्या, (साताऱ्याच्या) आज्जीची  आहे. इ.स.१९९९ मध्ये आमचे एकत्र कुटुंब विभक्त होऊन मी वेगळ्या घरी रहाण्यास गेले. त्या वेळी मी ती कळशी माझ्याबरोबर नेली तर चालेल का ? असे विचारले. आणि माझ्या सासूबाईंनी ती मला दिली होती. छान सुबक आकाराची ती कळशी मला खूप आवडते. अधूनमधून चिंचेने घासून मी तिला लखलखीत ठेवीत असे. 

या वर्षी मी पुण्यात आले आणि काही दिवसांनी, दर आठवड्याला एक दिवस पाणी कपात होणार असे कळले. थोडेफार पाणी भरून ठेवावे म्हणून मी ती कळशी काढली आणि धक्काच बसला. त्याचा आकार बेढब केला आहे. तळाच्या बाजूने भोवऱ्या सारखा निमुळता केला आहे त्यामुळे ती जमिनीवर ठेवताच येत नाही. कळशीचे आधीच लहान असलेले तोंड अजून लहान करून त्याला जाड पितळेच्या दोन कड्या प्रमाणे केले आहे. कळशीचा वरचा भाग उभट त्रिकोणी केला आहे त्याला देखील पितळेचे कडे केलेले आहे. खूप गरम केल्याने पूर्ण कळशीचा रंग काळसर केलेला आहे. तांब्याचा लाल रंग नावालाही दिसत नाही. आणि त्यावर असलेली नक्षी नाहिशीच झालेली आहे. तेच मी आणलेल्या मातीच्या माठाचे पण केले आहे. वरचा भाग उभट आणि खालचा भाग भोवऱ्या सारखा. इतके दिवसात एकदाही मला गार पाणी मिळू शकले नाही कारण मी बाहेर गेले (माझी आई आजारी असल्याने मला रोजच तिच्याकडे जायला लागते आहे सध्या) की ही टुकार मंडळी काहीतरी बिनडोक प्रयोग करत असतात.

माझ्या एका चांगल्या सतरंजीची त्यांनी लावलेली विल्हेवाट मी बघते आहे. भरपूर लांब, रुंद आणि जाड अशी ती सतरंजी आहे. होती म्हणायला पाहिजे कारण तिची सगळी रयाच घालवली आहे या प्रयोगशील जनतेने. त्यातली सुते उपसून दोन्ही बाजूला येडपटासारख्या झिरमिळ्या केल्या आहेत. त्यांना तेव्हढेच जमते. साडी, ओढणी, चादरी, गालिचे, सतरंजी सगळीकडे तेच... त्यात आधी नसलेला पिवळसर गंजा सारखा रंग मिसळला आहे. आणि लांबी मध्ये दोन्ही बाजू कापून सतरंजी अरुंद केली आहे आणि जाड दोरखंडासारख्या दोन्ही बाजू शिवल्या आहेत. सतरंजी जमिनीवर सपाट न राहता दोन्ही बाजूने जाड आणि किंचित उचलल्यासारखी दिसते. येता जाता त्यात पाय अडखखळण्याची भीती वाटते. सतरंजी खूप जाड अगदी गालीच्यासारखी होती. त्यातली सुते उपसून पातळ केली आहे. आणि ती बरीच वापरली असावी, कारण त्यावर असंख्य डाग पण दिसतायत. 

 हे सगळे उपद्व्याप करणाऱ्यांना कुणी अडवू शकत नाही का? या पुण्यात सध्या जंगलराज चालू आहे का? माझे घर देखील सुरक्षित राहू शकत नाही?  या दादागिरी करणाऱ्या बाया ठरवणार का? की मी कपडे कसे वापरायचे? माझ्या घरातील चादरी उशा कशा असायला पाहिजेत. इतकेच काय मी खाण्या पिण्याच्या काय वस्तू आणते यावर देखील त्यांची नजर? मी आणलेल्यातले थोडे थोडे लांबवतात येताजाता? माझी चष्म्याची फ्रेम, माझे केस, मी कुठले क्रीम वापरायचे? सारे काही या टुकार, रिकामटेकड्या बाया ठरवणार? या बायांना त्यांच्या घरी कुणी विचारीत नसावे म्हणून माझ्या मागे ज्यात त्यात नाके खुपसत हिंडत असतात. कुठली आचरट संघटना आहे ही? आणि कुणाच्या आशीर्वादाने इतकी निर्ढावलेली आहे? गेली कित्येक वर्षे घरीदारी त्यांचा छळ मी सोसते आहे. पण एक खात्री आहे, आत्ता संख्येच्या जोरावर माझे आयुष्य नरक करणारे त्यांच्या पुढच्या, मागच्या पिढी सकट बरबाद होतील. तेव्हा त्यांच्या भुक्कड कलेची माझ्या घराला लागलेली कसर  नाहीशी होईल. पण तोवर मला कुणी मदत करेल असे काही वाटत नाही. मोठ्या मोठ्या गर्जना करून पोकळ बाता मारणारे, फक्त बोलाची कढी उकळून बोलाचाच भात शिजवणार.

***

गावोगावी ...(१०)

जमिनीमध्ये रुजलेले रोपटे मुळासकट उखडून दुसरीकडे पेरायचे. त्याची काळजीपूर्वक निगराणी करायची, नवीन जागी ते रुजेल याची काळजी घ्यायची हे सर्व जिकिरीचे काम आहे. त्याला भरपूर वेळ द्यायला लागतो, आणि कष्टपण घ्यावे लागतात. बागकामाची नवीन तंत्रे विकसित होत आहेत. आता एखादे पूर्ण वाढ झालेले झाड देखील मुळासकट काढून दुसरीकडे रुजवण्याची पद्धत विकसित झालेली आहे. त्यात ते झाड मरून जाण्याचा धोका देखील असतोच.

माझे पुण्याहून सिंगापूरमध्ये जाणे तसेच काहीसे होते. माझे जन्मगाव जरी अहमदनगर असले, तरी माझे माहेर - सासर पुण्यातच. इथे आमचा वडिलोपार्जित वाडा होता. आजवरच्या आयुष्यात पुणे सोडून दुसरीकडे रहाण्याची -- बऱ्याच मोठ्या कालावधीसाठी - कधीच वेळ आली नव्हती. त्यामुळे आता दुसऱ्याच कुठल्या देशात, शहरात राहायला जाण्याची कल्पना मला असह्य होत होती. परंतु आता इलाज नव्हता. त्यातल्या त्यात एक सुख होते, ते म्हणजे मला सिंगापूर मध्ये  राहायचे होते.

सिंगापूर हे एक सुंदर आणि नीटनेटके शहर आहे. इथे शांतता आणि स्वच्छता सगळीकडेच आढळते. नागरिकांच्या गरजा ओळखून सर्व सोयी सुविधा पुरविणारे कुशल आणि तप्तर प्रशासन इथे आहे. नियम आणि कायद्याच्या चौकटी ज्यांना मान्य आहेत, त्यांना इथे रहाणे नक्कीच सुखकर वाटते. सिंगापूर एक प्रगत देश आहे ज्यात सामान्यातल्या सामान्य नागरिकांच्या गरजांचा विचार झालेला दिसतो. आर्थिक समृद्धी आणि प्रगती बरोबरच इथे लोककल्याणालाही तितकेच महत्त्व देण्यात आलेले आहे हे विशेष.

तर अशा सुंदर आणि संपन्न देशांमधे काही काळ तरी वास्तव्याची संधी मला प्राप्त झाली म्हणून मी परमेश्वराचे आभार मानत होते. पण नवीन देशात सारे काही स्थिरस्थावर होण्यासाठी काही काळ जातोच. मुलाची शाळेची प्रवेश प्रक्रिया, नवीन घर आणि इतरही काही लहानमोठ्या गोष्टी मार्गी लागल्या होत्या. आणि नाताळची सुट्टी सुरू होत होती. आजवर उन्हाळ्याच्या सुट्टीत मी आणि माझा मुलगा, त्याच्या बाबाकडे (तो ज्या गावात, शहरात, देशात असेल तिथे) जात असू. नाताळच्या सुट्टीत आम्ही दोघे पुण्यात आणि माझे पती अन्य कुठल्या शहरात अथवा देशात अशीच स्थिती असे. आजवर एकत्र प्रवासाचा योग देखील क्वचितच आलेला होता... पण त्या वर्षी परिस्थिती निराळी होती.

यावेळी आम्ही इंडोनेशिया मधील बाली येथे जाण्याचे निश्चित केले. प्रवासाची तशी फारशी तयारी करायची नव्हतीच, आणि आम्ही जकार्ताला जाणाऱ्या विमानात बसलेले होतो. सिंगापूर- जकार्ता अंतर जेमतेम दोन तासांचे.. आणि तिथून पुढे बाली.

निसर्ग सौंदर्याने नटलेले बाली, प्रथम दर्शनीच भुरळ घालते. सर्वत्र हिरवागार निसर्ग, सुबक ठेंगणी घरे आणि माणसे सुद्धा. बालीमध्ये महाभारत कथेतील अनेक पात्रांचे पुतळे जागोजागी आढळतात. तिथे मी ब्रम्हाचे मंदिर पाहिले आणि विष्णूचे देखील.

बालीतील नागरिक काही हिंदु आणि बरेचसे मुस्लिम आहेत. तिथे हिंदु देवदेवतांची मंदिरे आहेत, नित्यनेमाने पूजासुद्धा केली जाते.. अर्थात त्यांच्या पद्धतीने. तिथले सर्वजण कलाकारच असावेत, अगदी दुकानातून एखादी वस्तू विकत घेतली तर ती अशी सुंदर पद्धतीने वेष्टनात बांधून देतात की बघत राहावे.

वेताच्या वस्तू, लाकडी मूर्ती, पाना फुलांची सजावट सारे काही सुंदरच. तिथल्या एका मंदिरात सुंदर आणि सुडौल बालिनीज युवक आणि युवतींचे नृत्य बघण्याचा योग आला. खरे म्हणजे ती नृत्य नाटिकाच होती. वेगवेगळे मुखवटे लावून त्यांनी महाभारतातील एका प्रसंगाचे सादरीकरण केले होते. छोटासा वाद्यवृंद आणि संवाद बोलणारे बाजूला होते. नृत्य करणारे कलाकार बोलल्या जाणाऱ्या संवादावर अथवा वाद्यवृंदाच्या संगीतावर अभिनय करीत होते. जरतारी आणि चकचकीत रंगांचे त्यांचे पोशाख होते, तसेच दागिने देखील. स्त्रियांनी त्यांच्या मस्तकावर उंच मुकुटासारखे काहीतरी घातलेले होते. त्यांचा नाट्यप्रवेश संपल्यावर त्यातल्या  एका स्त्री कलाकाराने आम्हा तिघांबरोबर फोटो काढून घेतला, तो एका चीनी मातीच्या गोलाकार थाळीवर छापला. मला वाटले  आम्हाला ती तो देणार ..तसा दिलाही पण विकत, असो.

बाली मध्ये काही जिवंत, मृत आणि निद्रिस्त ज्वालामुखी आहेत, आणि ते पाहण्यासाठी प्रवाशांची नेहमी गर्दी असते. डोंगर चढून जाऊन ज्वालामुखीचे दर्शन करणे माझ्यासाठी तरी अशक्य होते, मग माझ्यासारख्या हौशी पण आळशी प्रवाशांना पहाता येईल असा ज्वालामुखी पहाण्याचे ठरले. अर्थात त्यावेळी तो ज्वालामुखी निद्रिस्त होता हे सांगायला हवे का?

तिथल्या किंतामणी नावाच्या गावाजवळ असलेला हा माऊंट  बतोर किंवा बातोर किंवा बाटोर. अनेक वेळा लाव्हा वाहिल्याने तो डोंगर पूर्णपणे काळा झालेला आहे, त्यावर गवताचे एक पात देखील नाही. डोंगराच्या पायथ्याला एक लहानसे क्षुधाशांती गृह होते, म्हणजे अक्षरशः घरच वाटावे असे. त्याच्या व्हाराड्या मध्ये दोन तीन मेजे होती आणि भोवताली खुर्च्या .. सारे वेताचेच. तिथे आम्हाला थंड पाणी आणि काही पदार्थ दिले. इतर प्रवाशांनी रंगीत पेये घेतली होती. भात आणि चिकन चा काहीतरी पदार्थ होता, आणि नावालाच काही शाकाहारी पदार्थ. पण जेवणाचा स्वाद अप्रतिम आणि ते जेवण असे कलात्मक पद्धतीने वाढलेले होते की बघूनच डोळे निवले.

बाली मध्ये तानालॉट नावाचे एक विष्णूमंदिर आहे. मी बराच वेळ त्या नावाची उत्पत्ती कशी झाली असावी, कशाचा अपभ्रंश असेल वगैरे शोधण्याचा प्रयत्न केला.. पण काहीच सापडले नाही. 

संध्याकाळची वेळ होती. मंदिर समुद्र किनाऱ्यावर आहे. अजून तरी समुद्र शांत होता. आमच्यासारखे अनेक प्रवासी तिथे होते. तिथे एका भलामोठा अजगर आम्ही पहिला. तो जिवंत होता म्हणे.. पण निद्रिस्त होता. मुले माणसे त्याच्या अंगावर बसत होते, उभे रहात होते .. फोटो घेत होते पण त्या अजगराने जराही हालचाल केलेली मी पाहिली नाही. पु.लंच्या अंतू बरवा ची आठवण झाली,  "परांजप्या जागा आहेस का झाला तुझा अजगर?"

आता पाण्यावर सूर्यकिरणांचा खेळ सुरू झाला होता. अथांग सागराच्या लाटा जणू आकाशाला स्पर्श करण्याकरता उसळत होत्या. आम्ही मंदिर असलेल्या खडकावर उभे होतो तीन बाजूने समुद्राच्या लाटा उसळून त्या खडकावर आदळत होत्या, त्यांचा शुभ्रधवल फेस सर्वत्र पसरत होता. लालभडक सूर्यबिंब समुद्रात बुडत होते. ते सगळे दृश्य माझ्या आठवणींमध्ये कोरले गेले आहे. शांत वातावरणात गंभीर पण थोडे भय उत्पन्न करणारी समुद्राची गाज ऐकू येत होती. पूर्ण अंधार व्हायच्या आधीच आम्ही माघारी परतलो होतो.

बालीचे म्हणजेच इंडोनेशियाचे चलन  रुपिया. पण त्या रुपियाचे गणित तिथे असेपर्यंत मला गोंधळात टाकत होते. एक सँडविच घ्यायला गेले.. किंमत ९००० रूपिया, थंड पेयाची बाटली १२००० रूपिया. मी आधी ते भारतीय चलनात किती होतात ते मोजत होते, मग लक्षात आले माझ्याकडे (सिंगापूर)डॉलर्स आहेत. पण शेवटी मी तो प्रयत्न सोडून दिला.

 बाली एक  नितांत सुंदर प्रदेश आहे. अनेक कला कौशल्ये अवगत असलेली तिथली माणसे आहेत. त्यांचा निर्वाहासाठी प्रमुख व्यवसाय म्हणजे तिथे येणाऱ्या प्रवाशांची खातिरदारी करणे, निरनिराळ्या युक्त्यांनी त्यांना रिझवणे. तिथली माणसे आहेत मात्र कष्टाळू. अगदी लहान लहान घरातील महिला, मुले, वयस्क माणसे काही ना काही उद्योगात मग्न असतात.

एका कॉफीच्या मळ्यात आम्हाला नेण्यात आले होते.बांबूने बांधलेले लहानसे खोपटे तिथे होते. शेजारी एक उंच झाड आणि त्याच्याखाली काही लाकडी बाके ठेवली होती. चीनीमातीच्या लहान पेल्यामधे आम्हाला वेगवेगळ्या कॉफीची चव घेण्याची संधी मिळाली. आमच्यापैकी कुणीच कॉफी एक्स्पर्ट नसल्याने आम्हाला त्यात फारसे गम्य नव्हते, पण तो अनुभव खूप छान होता.

आम्ही रहात असलेले हॉटेल तसे साधेसुधे होते पण ठिकठिकाणी कलात्मकता दिसून येत होती. तिथल्या स्वागत कक्षात मांडलेल्या वेताच्या कोचावर ठेवलेल्या लहान लहान उशा, वेताच्या तिवइवर सुबक काच ठेवून तयार केलेले टेबल, जागोजागी ठेवलेल्या लाकडी मूर्ती, सुंदर फुलदाण्या सारे काही मन प्रसन्न करणारे. पुण्यातल्या वाड्यासारखीच त्या हॉटेलची रचना होती. चहूबाजूने दोन (किंवा तीन असतील) मजली इमारती आणि मधोमध चौक. तीन बाजूला ओसरी सारखी जागा आणि लाकडी खांब होते. त्याच्या पलीकडे पाहुण्यांच्या खोल्या . चौकात एक लहानसा गोलाकार तलाव. त्या तलावाच्या आत बसण्यासाठी पायरी अथवा कट्टा बांधलेला होता. बऱ्याचवेळा काहीजण तिथे पेये आणि खाद्य पदार्थ घेऊन रात्री उशिरापर्यंत मौजमजा करीत असत, बालीमधील उष्ण हवा त्या थंड प्रदेशातून आलेल्या पाहुण्यांना सोसत नसे.

आमच्या हॉटेलच्या आसपास अनेक हॉटेल्स आणि रेस्टॉरंट्स होती. तिथल्या रस्त्यावरचे दिवे मंदप्रकाशी होते, मोठ्या मोठ्या झगमगणाऱ्या शहरातून आलेल्यांना तो प्रकाश सुखद वाटत असणार. आसपास अनेक लहान लहान दुकाने किंवा स्टॉल्स होती. त्या दुकानातून तिथल्या कलावंत माणसांच्या हातून घडलेल्या अमूल्य अशा लहानमोठ्या कलाकृती मांडलेल्या होत्या.

बालीमध्ये आल्यापासून निनिराळी ठिकाणे पहाण्यासाठी एका खाजगी वाहनातून प्रवास चालू होता. घरी परतण्याचा दिवस अगदी उद्यावर आला होता. साध्या, सुंदर बालीने आम्हाला मोहून टाकले होते. 

त्या दिवशी हॉटेल जवळच असलेल्या (म्हणजे अगदी चालत जाता येईल इतक्या अंतरावर असलेल्या) समुद्रकिनाऱ्यावर जायचे ठरले होते. किनाऱ्यावर लाकडी होड्या ठेवलेल्या होत्या, शोभेसाठी. खुर्ची-टेबल ऐवजी विश्रांतीसाठी त्या वापरायच्या. तिथे वेगवेगळे वॉटर स्पोर्ट्स चालले होते. आमचा, तोवर थोडासा कंटाळलेला, छोटा क्रीडापटु उत्साहात होता. " बाबा तिकडे चल, बाबा मला तिथे जायचे आहे, .." असे चालू होते. त्याचा बाबा लाडक्या लेकाचा हट्ट तितक्याच उत्साहाने पुरवत होता. मी मात्र  एका लाकडी होडीमध्ये बसून तो सर्व नजारा पहात होते. तिथे काचेचा तळ असलेली बोट होती, त्यातून खूप खोलवर असलेले समुद्री जग पाहता येत होते.

आज तिथल्या समुद्रकिनाऱ्यावर जेवण घ्यायचे ठरले. बाली मधले सर्व दिवस प्रवासात गेले होते. आजचा दिवस जरा निवांत होता, दुसऱ्या दिवशी परतीचा प्रवास सुरू होणार होता.

किनाऱ्यावरील वाळूत एक गोलाकार टेबल मांडले होते, त्या भोवती तीन खुर्च्या. उंच काचेच्या पेल्यामधे आम्ही तिघांनी मागवलेली पेये आणून दिली. तिथे आमच्या प्रमाणे बरेच प्रवासी होते, पण प्रत्येक टेबलाच्या मध्ये भरपूर अंतर होते. त्यामुळे गर्दी असूनही काहीसा शांत एकांत होता. ओहोटीची वेळ होती. लहान लहान लाटा किनाऱ्याला स्पर्शून माघारी जात होत्या. तिथे काही मेणबत्त्या आणि थोडेफार पिवळसर प्रकाश देणारे दिवे इतकाच प्रकाश बाकी सर्वत्र अंधार होता. समोरचा समुद्र तर काळ्याकुट्ट अंधारात हरवलेला होता. किनाऱ्यावरील सारेजण काही न बोलता हातातील पेयाचा आस्वाद घेत होते. वातावरणच असे होते की न बोलता फक्त अनुभवावे. आवाज होता फक्त समुद्रातून किनाऱ्यावर येणाऱ्या लाटांचा.

आमच्यासमोर पदार्थ मांडण्यात आले, ते काय होते आता माझ्या लक्षात नाही. तितक्यात तिघेजण वाद्ये घेऊन तिथे आले. आमच्या टेबल जवळ उभे राहून, त्यांनी त्यांची वाद्ये सज्ज केली आणि  निरनिराळ्या सुरावटीनी सारे वातावरणच जादुमय केले होते. आम्ही शांतपणे त्या अनोख्या वातावरणात संगीताचा आस्वाद घेत होतो. सुरुवातीच्या काही अनोळखी सुरावटी नंतर  त्यांनी एक नवीन सुरावट छेडली. मला ती ओळखीची वाटत होती, काही क्षणानंतर खात्रीच झाली.. एका हिंदी चित्रपटातील गाण्याची धून होती ती. त्यातल्या एकाने विचारले.. तुला ओळखीची वाटली का धून? मी म्हणाले अर्थात. मग त्याने हसत म्हणले "राज कपूर .. बरोबर ना व्हेरी गुड म्युझिक व्हेरी गुड" एका भारतीय कलाकाराचा चाहता अशा दूरदेशी आहे हे बघून खूप छान वाटले. संगीताला भाषा नसते हे खरेच.

बालीचा सहवास तेव्हढाच होता, आम्हाला आता घरी परतायची ओढ होती. विमानतळावर आम्हाला नेणाऱ्या विमानाची वाट बघत होते. सुंदर आठवणींचा खजिनाच मी माझ्याबरोबर घेऊन जात होते. बाली मधील वास्तव्यात डोळ्यात भरलेला हिरवा रंग मनात उतरून पाचू सारखा लखलखत होता.

(क्रमशः)

जे जे उत्तम ...

आजची नवी पिढी फार फार विचारी आहे. भविष्यवेधी दृष्टिकोन असलेली अशी तरुण मुलामुलींची टोळकी पाहिली की सगळेजण स्तुतीसुमने उधळतात. जुन्या पिढीच्या संकुचित मनोवृत्तीचा त्यांनी केव्हाच त्याग केला आहे. माझे घर, माझे कुटुंब, माझे आयुष्य या संकल्पना त्यांच्यासाठी त्याज्य आहेत. "हे विश्वची माझे घर.." हे तत्वज्ञान त्यांनी आपलेसे केलेले आहे. 

जे जे उत्तम - उदात्त उन्नत । महन्मधुर ते ते  ।।

अशा तत्त्वज्ञानाने भारलेले लोक आहेत. मी उत्तम तेच बोलेन, माझे विचार नेहमीच उदात्त असतील आणि मी नेहमीच उन्नत तेच कार्य करेन अशी जणू या सर्वांनी शपथच घेतली आहे. अहोरात्र ते फक्त दुसऱ्या कुणाला कशी आणि किती मदत करता येईल याच विचारात गर्क असतात. त्यांची प्रत्येक कृती समाजहितासाठीच असते. स्वार्थाचा लवलेशही अशा समाजसेवी मंडळींच्या मनामध्ये नसतो. त्यांच्या अशा महान विचारांचा परीसस्पर्श ते माझ्यासारख्या स्वार्थी आणि संकुचित मनोवृत्तीच्या व्यक्तींना घडवतात. कारण तेच.. माझी वाईट विचारांपासून सुटका होऊन इतरांची सेवा करण्याच्या पुण्यदायी कार्यात सहभागी व्हावे ज्या योगे माणूस म्हणून माझी उन्नती व्हावी असा एकमेव उदात्त हेतू. 

"शेअरिंग इज केअरिंग, मिनिमालिस्ट जीवनपद्धती, कोलिव्हिंग, सामाजिक कर्तव्य" इत्यादी संकल्पनांची मला ओळख व्हावी म्हणून ते समाजसेवक सतत प्रयत्नशील असतात. माझ्या घरात सर्व सुखसोयी असताना त्याचा उपभोग फक्त मी आणि माझ्या कुटुंबीयांनी घेणे योग्य नाही. अनेक विद्यार्थी आहेत, नोकरदार आहेत, कौशल्य विकास किंवा कलेची साधना करण्याकरता आलेले लोक आहेत त्यांना मी माझे घर वापरायला देणे माझे कर्तव्य आहे. तसे न केल्यास माझी स्वार्थी वृत्ती दिसून येणारच. माझे घर वापरू पाहणारे लोक काही निराधार, बेघर वगैरे नाहीत बरं का. त्यांना त्यांची घरेदारे आहेत ( ते ती घरे कुणाबरोबर शेअर करतात का माहिती नाही) पण त्यांच्या कार्याला सोयीस्कर नाहीत हो. आता हेच बघा ना... माझ्या घरात इतकी सारी मंडळी सुखेनैव वावरतात.. पण त्यामुळे स्वच्छतेचा बोजवारा उडतो त्याचे काय? माझ्या घरी काहीपण चालून जाते पण असे त्यांच्या घरी कसे चालेल? इतक्या सगळ्या तऱ्हेवाईकांच्या वावरण्याने माझ्या घराची अगदी रेल्वे स्टेशनवर असलेली वेटिंगरूम झालेली आहे. कुणीही यावे प्रातर्विधी उरकावेत,आंघोळीपांघोळी कराव्यात, खाणेपिणे करावे, झोप काढावी. टी.व्ही, कंप्यूटर, मोबाईल फोन वापरावेत, माझ्या घरातले टॉवेल्स, रुमाल, सपाता इतकेच नाही तर कपडे, प्रसाधने देखील वापरावेत (कारण घरून निघताना उगीच या सगळ्या सामानाचे ओझे कशाला बाळगायचे? माझ्या घरात सगळे असतेच ना?) जरूर पडली तर माझ्या कपाटाचे कुलूप (डुप्लिकेट किल्ल्या वापरून) उघडावे आणि त्यात ठेवलेल्या पर्स मधल्या थोड्याफार बंद नोटा घ्याव्यात काही नाणी उचलावीत. आता इतकेसे घेतले तर त्यामुळे माझे फार काही नुकसान तर होत नाही ना? आणि म्हणतात ना, "वाटून घेतल्याने धन वाढते". 

मला दानधर्म करण्याची आयती संधी ते उपलब्ध करून देतायत हे माझ्यावर त्यांचे उपकारच आहेत ना? लोकसेवेचे पुण्य मला लाभते, तो तर माझा फायदाच आहे. त्याकरता थोडीफार गैरसोय सहन करावी लागली तर त्यात तक्रार करण्यासारखे आहे काय? मी, माझे , माझ्यासाठी अशा संकुचित विचारांनी मी आत्मिक उन्नतीपासून वंचित राहते आहे. मला माझ्या या अज्ञानाच्या गर्तेतून बाहेर काढण्याकरता हे सारेजण सरसावले आहेत. 

माझ्या घरातील प्रत्येक वस्तू या लोकांनी हाताळलेली आहे. आणलेल्या वस्तूचे मूळ रूप पार बदलून टाकले आहे. त्याला निरनिराळे (व्हल्गर) आकार, रंग, रूप दिलेले आहेत. मी माझ्याकरता खरेदी केलेल्या वस्तू हे लोक आपुलकीने वापरतात, त्यात त्यांना हवे तसे बदल करतात. माझे घर आणि घरातल्या वस्तू त्यांना त्यांच्याच वाटतात. माझी आवड निवड काही उच्चं दर्जाची नाही, मी अडाण्यासारखी काहीच्या काही वस्तू खरेदी करते.. मग हे कुशल कारागीर पुढे सरसावतात. त्यांचा हेतू महान असतो. मी खरेदी केलेल्या वस्तू आपल्याकरता आहेत असे मानून ते त्यांची नव्याने जडणघडण करतात.. मग त्यावर आपले सही शिक्के उमटवतात. आपल्या मागून येण्याऱ्या पुढच्या बॅचला त्या वस्तू नीट वापरता याव्यात म्हणून त्यावरच सूचना लिहून ठेवतात. किती ती दूरदृष्टी? इतरांच्या सोयीचा विचारच ते करत असतात ना? 

मला कसे कपडे वापरावेत ते समजत नाही. त्यामुळे टेलर मंडळी माझ्याकरता त्यांचे कौशल्य पणाला लावतात. माझ्या नव्याकोऱ्या कपड्यावर आल्टरेशन क्लासेस चालवले जातात. त्यात काहीवेळा माझे कपडे दुसऱ्याच कुणाच्या तरी मापाचे होतात (चुकून बरं का) मग आता ते माझ्या उपयोगाचे नाहीत म्हणून कुणालातरी वापरायला देतात... वाया कशाला घालवायचे काही ? सस्टेनेबल लाइफस्टाइल का काही तरी म्हणतात बाई ..  मला काही ते समजत नाही, मी काही त्यांच्याप्रमाणे स्मार्ट नाही. 

इथे आजकाल अनेक स्वयंसेवी समाजसेवा करणारे गट कार्यरत असतात. ते गरजूंना 'सर्वकाही' उपलब्ध करून देतात. आता ते 'सर्वकाही' आकाशातून पडत नाही ना? त्याकरता त्यांना माझ्या घराचा वापर करावा लागतो.. केवळ निःस्वार्थ हेतूसाठी. गरजूकरता कपडे, विश्रांतीची जागा, अल्पोपहार, थोडेफार मनोरंजन, कलासाधना आणि कौशल्य विकासाकरता जागा आणि साधने इत्यादी सर्वकाही माझ्या घरातून त्यांना मिळते. या सर्व गुणीजनांच्या अस्तित्वाने माझे घर, मंदिर झाले आहे. इथे येणारे टेलर (ते स्वतःला क्रिएटिव्ह फॅशन डिझायनर म्हणवतात) माझ्या घरातील प्रत्येक कपड्याचे रंग, रूप, आकार, मोजमापे इत्यादी सर्व बदलून टाकतात. (सांगण्यासारखे बरंच आहे पण एक आठवले -- माझ्या घरी असलेले टॉवेल, चादरी, सतरंज्या, कार्पेट इत्यादी या मंडळींनी हाताळ लेले आहेत. टॉवेलची रुंदी कमी करून त्याला सर्व बाजूंनी जाड, दोरखंडाप्रमाणे कडा केलेल्या आहेत ज्या भयंकर टोचतात. त्यावर एक विद्रूप, बटबटीत आणि खरखरीत पट्टी तयार केली आहे.. कदाचित तिथली सर्व सूत काढून घेऊन. त्यामुळे ते दिसते घाणेरडे आणि वापरायला त्रासदायक झालेले आहे. हे एक उदाहरण आहे. असे प्रकार अगदी काचेच्या बरण्यांपासून ते केरभरण्याच्या सुपापर्यंत प्रत्येक वस्तूबाबत केलेले आहेत.) मी अडाणी, मागासलेली बाई.. त्यामुळे मला ते कपडे ओंगळ वाटतात.पण ते तसे नसतात बरं का. माझ्या मिडिऑकर आवडीनिवडीतून आलेले कपडे अत्याधुनिक फॅशनेबल क्लोदिंगमध्ये रुपांतरीत झालेले असतात. आणि हे फक्त माझ्याच  नाही तर माझ्या घरातील सर्व सदस्यांबाबत घडते आहे. पण सगळ्यांचा स्वभाव माझ्याप्रमाणे तक्रारखोर नसल्याने मीच फक्त बोलते. 

काही समाजसेवक गरीब गरजूंना अल्प दरात केशकर्तन करून देतात. त्यामुळे माझ्या घराला केशकर्तनालयाचे रूप येते पण त्यात काही विशेष नाही... किती महान कार्य घडते आहे? या समाजसेवकांना केशकर्तनाचे प्रात्यक्षिक दाखविण्याकरता आणि निरनिराळ्या हेअरस्टाइली कशा दिसतील हे अजमावण्याकरता माझा मॉडेल म्हणून वापर केला जातो. गेले कित्येक महिने माझे केस, एखाद्या उत्तरप्रदेशातून आलेल्या दूधविक्री करणाऱ्या भय्याप्रमाणे कापलेले आहेत. थोडेही वाढू देत नाहीत. चुकून जरा लांबी वाढलेली वाटली तर पुंजके करून लहान लहान गोगलगायीसारखे (ओंगळ) आकार देतात. आणि हे कर्मवीर माझ्या रडण्या, ओरडण्याकडे साफ दुर्लक्ष करतात... कारण त्यांचे ध्येय महान असते.. कसबी केशकर्तक त्यांना घडवायचे असतात. 

काही शिकाऊ रंगभूषाकार (मेकअप आर्टिस्ट म्हणे .. हं !) माझा वापर त्यांच्या विकृत कल्पना कशा दिसतात ते बघण्याकरता मॉडेल म्हणून करतात. त्यामुळे माझा चेहरा विद्रूप झालेला आहे, त्यांच्या प्रयोगापायी चेहऱ्यावर काळे डाग दिसतात ... भिवयांना पांचट आकार देतात, अर्ध्या अर्ध्या कापून ठेवतात. काहीवेळा तर मला बुरखा घेऊन वावरावे लागेल की काय असे वाटते. पण या प्रयोगशील जनतेचे मेंटॉर्स खूप निग्रही आहेत. असे लहानसहान अडथळे त्यांना थांबवू शकत नाही. 

माझ्या प्रकृतीवर खूप वाईट परिणाम झालेला आहे. सततच्या वेदना, आजारपणे सहन करणे हेच माझे आयुष्य  झालेले आहे. आणि ज्यांच्यामुळे मला हे सहन करावे लागते ती अतिशय निलाजरी आणि कृतघ्न माणसे आहेत. जिच्यावर प्रयोग करून ते कौशल्यविकास आणि ज्ञान संवर्धन करीत आहेत, तिच्याविषयी कणभरही सहानुभूती त्यांना नाही. उलट मी तक्रार सांगते म्हणून माझी टिंगल टवाळी केली जाते, मी विरोध करते म्हणून सगळे मिळून मला त्रास देतात. मला माझ्या आयुष्यातील लहानसहान गरजा (उदा. कपडे, चष्मा, औषधोपचार वगैरे) पूर्ण करण्याकरता झगडावे लागते, त्रास आणि अवहेलना सोसायला लागतात. त्यांना माझे घर, पैसे हवे असतात परंतु माझा ते तिरस्कार करतात. माझे नुकसान व्हावे, मला मनस्ताप व्हावा हाच त्यांचा  हेतू असतो आणि त्यांचा कळप खूप मोठा असल्याने माझी बाजू  सत्याची आणि न्यायाची असूनही माझ्याच नशिबी शिक्षा भोगणे येते. अन्याय करणारे खोटारडे लोक मोकाट फिरतात आणि त्यांच्या दहशतीमुळे माझे आयुष्य अवघड झालेले आहे.  

गेले अनेक दिवस (किमान महिनाभर) मला लंगडत चालावे लागते आहे, माझ्या एका पायामधे (अगदी कमरे पासून) पराकोटीच्या वेदना होत आहेत. 

त्या आधी कानाचे दुखणे झाले. कसलेतरी इन्फेक्शन होते म्हणे. भरपूर खर्च आला, वेदना तर असह्य होत होत्या. ईएनटी डॉक्टरने माझ्या कानातून कापसासारखे, पण काळ्या रंगाचे काहीतरी काढले. त्याकरता दोन तीन वेळा तिथे जावे लागले. जवळपास महिनाभर चालले ते प्रकरण. मला एका कानाने ऐकू येत नव्हते... अजूनही तो कान पूर्णपणे ठीक नाही... आत मध्ये काहीतरी असावे असे मला वाटते आणि कान दुखत असतो. 

बऱ्याचवेळा माझी जीभ खरवडल्यासारखी वाटत असते. किंवा खूप गरम चहा प्यायला की जीभ भाजते तसे काहीसे सतत वाटत असते.  तिखट मिठामुळे प्रचंड आग आग होते, इतकेच काय गरम चहासुद्धा पिता येत नाही. दातातून मधेच रक्त येते आणि दात दुखतात. गालाला आतून काहीतरी खरचटल्याप्रमाणे वाटत असते, बोलताना.. अगदी पाणी पिताना देखील वेदना होतात. जिभेच्या वर असलेल्या जबड्याचा भाग (ज्याला मराठीमध्ये टाळू म्हणतात) खरवडल्याप्रमाणे दिसतो आणि गरम अथवा तिखट, मीठ लागल्यास आग होते. काही वेळा जेवण म्हणजे शिक्षा वाटते मला. 

सध्या माझ्या डोळ्यांवर प्रयोग चालू आहेत बहुदा. डोळे दुखत असतात, वाचन नाहीच पण साधे समोर बघणे देखील जमत नाही, डोळे आतून खाली ओढल्यासारखे वाटत असते. प्रयत्नाने स्थिर नजरेने पाहण्याचा प्रयत्न केला तर वेदना होतात (डोळ्यांच्या आत मध्ये) आणि सतत पाणी येत असते. बराच काळ डोळे मिटून बसून राहणे इतकेच मी करू शकते. (काही काळापूर्वी याच लोकांनी माझ्या चष्म्याच्या फ्रेमला चित्रविचित्र आकार आणि रंग दिला होता आणि फ्रेमच्या काड्यांवर काहीतरी लिहून ठेवले होते. इतकेच नाही तर माझ्या वाचण्याच्या चष्म्याच्या काचा (लेन्सेस) बदललेल्या होत्या. थोडावेळ चष्मा लावून वाचले की पुढचे दोन दिवस डोके आणि डोळे दुखत राहायचे. चष्मा तपासला तेव्हा त्याच्या काचांचा(लेन्सेस) नंबर (पॉवर) वेगळाच होता. (माझ्याकडे मूळ चष्म्याच्या नंबरचे कार्ड होते म्हणून लक्षात आले.)

 

माझ्या अडचणी, वेदना आणि मनस्तापाला अंत नाही आणि वाईट हे आहे की त्याबद्दल कुणालाही खंत नाही. द्रौपदीचे वस्त्रहरण एकदाच झाले आणि महाभारत घडले. माझे वस्त्रहरण अनंत वेळा होते पण ते निमूटपणे सहन करण्यावाचून माझ्याकडे अन्य पर्याय नाही. "जे जे घडेल.. ते ते सोशीत जावे" हेच माझे नशीब....