कशासाठी? पोटासाठी ... ?

जीवनाचे ध्येय काय? मानवाच्या अस्तित्वाचे कारण काय?
माणूस कशामुळे कार्य करण्यास उद्युक्त होतो? जीवनाची इतिकर्तव्यता काय? वगैरे .. वगैरे.. वगैरे.

असे अनेक गहन प्रश्न आणि त्याची तशीच गूढ उत्तरे. मानवाच्या आयुष्याचा, कर्माचा अन्वयार्थ लावण्यासाठी, आजवर अनेक विद्वान पंडित त्यांची बुद्धी खर्ची घालत आलेले आहेत. परंतु एकच सर्वमान्य असे उत्तर अजूनही गवसलेले नाहीच. प्रत्येकजण त्यांच्या त्यांच्या कुवतीनुसार, बुद्धिमत्तेनूसार जीवनाचा अर्थ लावतो आणि त्यानुसार वर्तन करतो. परंतु काहीजण असे असतात, की ज्यांना वाटत असते ते खूप शहाणे. असं समजायला तशी काही कुणाची हरकत नसते. समस्या तेव्हा निर्माण होते, जेव्हा ते इतरांना मूर्ख समजतात. दुसऱ्या कुणाचे राहणे, बोलणे, खाणे, पिणे, आवडी निवडी, वर्तन म्हणजे एकुणात सारे आयुष्यच नियंत्रित करू लागतात. इतर कुणाच्या इच्छा, आकांक्षांशी त्यांचे काहीच देणेघेणे नसते. असे लोक पराकोटीचे आत्मकेंद्रित, आत्मपूजक असतात. अशा व्यक्तींच्या अस्तित्वाने अनेक आयुष्य नासून जातात. माझ्याबाबतीत नेमके तेच घडते आहे. 

माणसाच्या अनेक गरजा असतात आणि त्यांची पूर्ती करण्यासाठी प्रत्येकजण कार्यप्रेरित होत असतो यावर तरी सर्वांचे एकमत असायला हरकत नाही. या गरजा शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक, भौतिक, अधिभौतिक असू शकतात हे सत्य आहे. प्रत्येक सजीव वेगळा असतो आणि प्रत्येकाच्या गरजाही वेगळ्या असतात. त्यातही अन्न, वस्त्र आणि निवारा या मूलभूत गरजा आहेत. 

काहीजण खूप ध्येयवादी असतात आणि ध्येय पूर्तीकरता अथक प्रयत्न करीत असतात. सामान्यतः हा एक उत्तम गुण समजण्यात येतो. परंतु काहीजण ध्येय साध्य करण्याकरता भलताच मार्ग पत्करतात. स्वतःचा कार्यभाग साधला म्हणजे झाले, तो कसा? कोणत्या मार्गाने? वगैरे प्रश्न गौण आहेत, असे त्यांना वाटते. परंतु हे काही बरोबर नाही. रामायणातील वाल्या कोळी सुद्धा असेच काही करीत होता, नाही का?

वाल्या कोळ्याला त्याच्या कुटुंबाचे पालन पोषण करायचे होते. त्याचा हेतू पवित्र होता, उदात्त होता, परंतु तो साधण्याकरता त्याने चुकीचा मार्ग स्वीकारलेला होता. तो वाटमारी करीत असे, येणाऱ्या जाणाऱ्या वाटसरूंची तो लूट करीत असे. सर्वस्व लुटले गेल्यावर, त्या वाटसरूंची अवस्था काय होत असेल? याचा विचार करण्याचे त्याला काही कारणच नव्हते. त्याचा हेतू साधलेला असे. परंतु एकदिवस त्याला समजले, परपीडा हे पाप आहे. कुणाला विनाकारण क्लेश देणे हा गुन्हा आहे. आणि ज्यांच्याकरता तो हे पाप करतो आहे, ते त्याचे कुटुंबीय देखील त्याच्या या पापाचे भागीदार होण्यास तयार नाहीत. म्हणजे शिक्षा त्याला एकट्यालाच भोगावी लागणार आहे. हा साक्षात्कार झाल्यांनतर त्याला शहाणपण सुचले. वाममार्ग सोडून त्याने तप:चारणाचा खडतर मार्ग स्वीकारला. कष्टप्रद अशा तपश्चर्येअंती वाल्या कोळ्याचे रूपांतर महर्षी वाल्मीकी मध्ये घडून आले, ही कथा सर्वश्रुत आहे. परंतु ही कथा वाचणाऱ्या असंख्य वाल्या कोळ्यांना आणि कोळिणींना, वाल्मीकी होण्यामध्ये काहीच रस नाही. त्यांचा कार्यभाग, वाल्या कोळ्याच्या मार्गाने सहजपणे, जास्त कष्ट न करता साधला जातो आहे.

महत्वाकांक्षा असणे काही वाईट नाही, पण तिच्या पूर्तीसाठी अयोग्य मार्ग पत्करला तर सारे काही फसते. मनुष्य जे काही बरे वाईट कर्म करतो, त्याचा परतावा त्याला याच जन्मी मिळतो यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे, आणि अनुभव सुद्धा तसाच आहे. महान पुण्यात्मा, सदा सत्यवादी धर्मराजाच्या एका चुकी बद्दल, त्याला स्वर्गात प्रवेश मिळाला नाही हे सत्य आहे. ही सर्व झाली पुराणातली वांगी. त्यांचा उपयोग व्यवहारामध्ये शून्य आहे. खरे नाही वाटत? पण माझा अनुभव तसाच आहे...

आता किती वेळा तेच सांगायचे? माझ्या आसपास असे अनेकजण आहेत, जे बेशरमपणे वर्षानुवर्षे माझे घर पोखरत आहेत. त्यांच्या गरजा भागवण्यासाठी त्यांनी माझी आणि माझ्या कुटुंबाची अनेक वर्षे कुरतडली आहेत. ती परत मिळणे केवळ अशक्यच आहे. कुणाला क्रीडानैपुण्य मिळवायचे आहे, कुणाला कसली कसली कौशल्ये आत्मसात करायची आहेत, तर कुणाला विविध अभ्यासक्रम पूर्ण करून नोकरी मिळवायची आहे. या सर्वांना मदत करणारे त्यांचे मेंटॉर्स, समाजसेवक आहेत. आणि त्यांच्या  हेतू पूर्तीसाठी ते मला आणि माझ्या घराला वापरून घेत आहेत. त्यांच्यामुळे मला आणि माझ्या कुटुंबीयांना होणाऱ्या त्रासाची कुणाला खंत नाही. मी तक्रार केली तर मला उच्चं रवाने सांगितले जाते, जगात इतकी दुःखे आहेत, मग तुला तुझे आयुष्य सुखाने जगायचा अधिकार नाही. त्यांच्याकरता झीज सोसणे तुझे कर्तव्य आहे. आणि हे सांगणारे जे पवित्र, निःस्वार्थी, सत्यार्थी कार्यकर्ते आहेत, ते मात्र सुखेनैव त्यांचे आयुष्य जगत आहेत. समाजसेवेचा उपदेश करून, ते त्यांच्या सुरक्षित आणि सुखकारक घरात दारे बंद करून निवांतपणे जगतात. माझ्या प्रत्येक सुखात, आनंदात वाटा मागणारे हे वाटेकरी, स्वतःची घरे कडेकोट बंदोबस्तात ठेवतात. समाजसेवेचा उपदेश करण्याकरता बाहेर जाताना, घराला नीट कड्याकुलपे लावतात. इतक्या साऱ्या बिच्चाऱ्या गरजूंकरता ते त्यांची घरे उघडत नाहीत हे विशेष.

"कामातुराणां न भयं न लज्जा" असे एक वाक्य ऐकलेले आहे. याला वाक्प्रचार म्हणावे? का सुविचार? ते माहिती नाही. परंतु त्याची यथार्थता पदोपदी दिसून येते. या वाक्यातील 'काम' म्हणजे कामदेव, ज्याने रती-मदनाला कह्यात घेतले, ज्याच्या योगे प्रत्यक्ष भगवान शिवशंकरांचा उपमर्द घडला आणि रती-मदनाची राख झाली, हे सर्वांना माहिती असेलच. व्यवहारात या वाक्याचा वापर कुठल्याही अतिरेकाचे परिणाम दर्शविण्याकरता केला जातो. अनावर लोभ, हाव, लालसा, वासना ही वाईटच असतात आणि त्याचा शेवट सर्वनाशातच होतो हे सत्य आहे. मग ती लालसा धनसंपत्ती जमविण्याची असो, सत्ता, प्रसिद्धी, मानसन्मान, प्रशंसा अथवा ज्ञान प्राप्तीची असो ... या लालसेचे बळी अनेकजण असू शकतात, परंतु अशी हाव, असा लोभ बाळगणाऱ्याला त्याबद्दल कसलीच चिंता वाटत नसते. ध्येयप्राप्तीच्या स्वप्नाने, त्यांची दृष्टी जणू अंध झालेली असते. मग त्यांचे भय संपते आणि लज्जेचा तर त्यांनी कधीच त्याग केलेला असतो. काहीवेळा त्याचे परिणाम भयानक होतात.

समाजसेवा करण्याची काहींना अनावर हौस असते, परंतु त्याकरता स्वतः झीज सोसण्याची त्यांची बिलकुल तयारी नसते. मी सांगेन तसेच तुम्ही वागले पाहिजे, बोलले पाहिजे कारण मला जास्त कळते. मी सगळ्यांपेक्षा जास्त शहाणा/शहाणी आहे, असा त्यांचा हट्टाग्रह असतो. असा वृथा अहंकार बाळगून काही व्यक्ती अनेकांचे जीवन दुर्धर करतात, अनेक कुटुंबे उद्ध्वस्त होतात. अनेकांचे तळतळाट या आत्मकेंद्रित व्यक्तींच्या माथी लागतात. परंतु त्याची फिकीर या अहंकारी व्यक्तींना अजिबातच नसते. मी इतरांच्या कल्याणाकरता सारे काही करीत आहे, माझा हेतू उदात्त, निःस्वार्थ आणि पवित्र आहे वगैरे भ्रामक कल्पनांनी असे "सज्जन" भारावलेले असतात. एक घर लुटून दुसरे घर भरणे हा रॉबिन हूड चा मार्ग त्यांना फारच आकर्षक वाटतो, कारण असे करताना त्यांना स्वतःला काहीच कष्ट करायचे नसतात, अथवा दमडीचा देखील खर्च करायचा नसतो. फुकटचा दुवा मात्र झोळीत पडतो. पण हे समाजसेवक विसरतात, कथेमध्ये जरी रॉबिन हूड नायक असला तरी असतो तो दरोडेखोरच.

"गरजवंतांना अक्कल नसते" असे म्हणतात. इथे तर अकलेचे दिवाळेच निघालेले दिसते आहे.गरज माणसाला काय काय करायला लावेल सांगता येत नाही. पण म्हणून काय कुणाचे घर लुटायचे? कुणाचे पूर्ण आयुष्यच ताब्यात घ्यायचे? मला कुणाचेही संरक्षण नाही, प्रतिकार करण्याचे सामर्थ्य आणि त्यासाठी लागणारा पैसा, मदत, आधार नाही, म्हणून माझ्यावर आणि माझ्या घरावर  वाट्टेल तसे अत्याचार चालू आहेत. सहज साध्य आहे आणि कुणा समर्थांचे आशीर्वाद पाठीशी आहेत, म्हणून सरळ सरळ माझ्या घराची लूटमारच चालू आहे. हे थोडे झाले म्हणून की काय? ..मला न विचारता, माझी परवानगी न घेता, त्यांची ज्ञानतृष्णा भागविण्यासाठी आणि विचित्र, विकृत प्रयोगांसाठी, माझा आणि माझ्या शरीराचा देखील वापर केला जातो. हा गुन्हा आहे हे कुणा महाभागाच्या मनातही येत नाही आणि बुद्धीला उमगत नाही. हे अनाचारी इतके निर्ढावलेले  आहेत, की मी त्यांच्या विरुद्ध (फक्तं ) बोलते (दुसरे मी काहीच करू शकत नाही), म्हणून मला शासन करण्याच्या वल्गना करतात.

समाजसेवेचे व्रत घेतलेले काही अतिउत्साही सध्या माझ्या घरात घरात भरपूर गोंधळ घालत आहेत. गेली काही वर्षे माझ्या घराचे घरपण या गोंधळेकर सेनेच्या जाचाने संपुष्टात आले आहे. माझ्या घरातली प्रत्येक वस्तू, जणू काही स्वतःच्या मालकीची आहे अशी समजूत करून घेतलेले हे काळे-गोरे उच्छादी, माझ्या घराची वाताहत करीत आहेत. आणि त्यांना समर्थन देणारे, त्यांच्या "समाजसेवा" करण्याचे कौतुक करणारे उद्योगी मान्यवर मला वाईट ठरवित आहेत, कारण मी तक्रार करते.

या लोकांचे समाधान माझे घर आणि घरातील वस्तूंपुरते मर्यादित नाही. ते मला देखील त्यांच्या मालकीचे खेळणे समजतात. समजा तुम्ही कुठल्यातरी औषधाच्या प्रभावाने ग्लानीत आहात अथवा बेशुद्ध अवस्थेत आहात आणि तुमच्या शरीराशी अन्य कुणी चाळे केले, -- जसे केस कापणे, नखे रंगवणे, भिवया कोरणे आणिक बरेच काही, तर तुम्हाला काय वाटेल? तुम्ही शुद्धीवर आल्यावर हे एक 'सरप्राइज' आहे म्हणून आनंद व्यक्तं  कराल? त्यांनी केलेल्या चाळ्यांचे कौतुक कराल? हा तर शुद्ध बलात्कारच आहे. तुमच्या आई, बहीण, पत्नी, कन्या, मैत्रीण यांच्या बाबतीत असे घडले, तर ते करणाऱ्याचे तुम्ही कौतुक कराल का? झोपेत असताना किंवा बेशुद्धीत असताना, कुणीतरी तुमच्या शरीराचा वापर कुणाच्यातरी कौशल्यविकासा साठी अथवा ज्ञान संपादनासाठी प्रयोगाकरता केला जातो, हा प्रकार किती किळसवाणा, भयप्रद आणि अपमानास्पद आहे? परंतु अशा विकृत प्रकाराला प्रोत्साहन देणारे आणि त्याचे कौतुक करणारे महाभाग समाजात बेदिक्कत, राजरोस मानसन्मानाने मिरवीत आहेत. त्यांच्या या अघोरी प्रयोगांमुळे त्यांनी मला विद्रुप तर केलेले आहेच, पण त्याच बरोबर माझे आरोग्य देखील धोक्यात आलेले आहे. मला होणाऱ्या असह्य वेदना,  सतत चे आजार आणि त्यामुळे मला होणारा मनस्ताप, याचे त्या सुमार दर्जाच्या, उथळ, प्रयोगशील कौशल्य विकासकांना काहीच वाटत नाही. इतकी वर्षे बोलून देखील या मंदबुद्धी लोकांना कळत नाहीये,  की ते करत असलेल्या कामाचा दर्जा अत्यन्त वाईट आहे.  सौंदर्यप्रसाधकांनी  माझ्या चेहऱ्यावर, केसांवर आणि एकूण सर्व  शरीरावर केलेले सौंदर्य उपचार फसलेले आहेत, आणि माझे मुळात जरा बरे असलेले रंगरूप देखील बिघडून गेलेले आहे. या नुकसानीची  भरपाई करणे त्यांना कधीतरी जमेल का?  त्यांनी शिवलेले (म्हणजे मी विकत आणलेल्या किंवा शिवलेल्या कपड्यांमध्ये केलेले बदल)  कपडे ओंगळ दिसतात आणि वापरणे अशक्य होते आहे. ज्या पद्धतीने माझे कपडे आल्टर करण्यात येतात किंवा बदलले जातात, त्यावरून त्या शिंपी आणि शिंपिणीची अतिसामान्य, बालीश  (आणि फिल्मी) आवड-निवड लक्षात येते.  त्यांनी स्वयंपाकघरातील वस्तूमध्ये  केलेल्या बदलांमुळे चांगल्या, टिकाऊ आणि उपयोगी वस्तू, निरुपयोगी होतात आणि त्या टाकून देणे भाग पडते आहे. माझे चप्पल, सॅण्डल्स, शूज, पर्सेस, पिशव्या, साड्या, दागिने, चादरी इत्यादी किती वस्तू अक्षरश: कचऱ्यात जमा झाल्या? त्याची तर गणतीच नाही. माझे किती आर्थिक नुकसान झाले आहे याची काही मोजदादच नाही. त्यांच्या चाळ्यांमुळे माझ्या घरातील वातावरण बिघडले आणि घरातील सगळ्यांनाच मानसिक त्रास सहन करावा लागतो आहे. किती सहन करायचे? या लोकांनी सर्व मर्यादा निर्लज्जपणे ओलांडलेल्या आहेत. परंपरा, संस्कृती आणि संस्कारांचे गोडवे गाणारे हे महानजन, या विकृतीची निंदा देखील करीत नाहीत. असले प्रकार बंद करणे आणि करणाऱ्यांना शिक्षा देणे तर दूरच.

अगदी वाईटातला वाईट गुन्हा करणाऱ्याला देखील अशी वागणूक दिली जात नाही. त्याला त्याचा गुन्हा काय आहे? त्याच्यावर कोणते आरोप आहेत? हे सांगितले जाते. त्याला त्याची बाजू मांडण्याचा अधिकार दिला जातो. पण माझ्या बाबतीत असे काहीच घडत नाहीये. तक्रारदार, पोलीस, वकील, न्यायाधीश आणि जेलर या  साऱ्या भूमिका हेच सज्जन निभावताना दिसत आहेत. त्यांच्यावर कुणाचाही अंकुश नाही.  न्याय, नीती, शिष्टाचार वगैरे फक्तं बोलण्याकरता असतात, प्रत्यक्ष कृती करताना ते सारे विसरायचे असते अशीच शिकवणूक या कृष्णकृत्य करून मिरविणाऱ्या निर्लज्जाना मिळालेली असावी. चालू असलेला छळ मी बिना तक्रार सहन करावा अशीही  अपेक्षा हे अतिरेकी करतात. 

माझ्यावर आरोप करणारे स्वतःला सद्गुणांचे अवतारच समजतात असे दिसते. वाईट (अगदी नीच म्हणावे असेही) गुण असणारे, चारित्र्य आणि नैतिकतेच्या बाबतीत कित्येक मात्रा उणे असणारे काहीजण मात्र बिनबोभाट जगत आहेत. कारण मला सुधारण्याचा, वळण लावण्याचा आणि सरळ करण्याचा (हे दोन्ही कसे जमणार माहिती नाही) वसा ज्यांनी घेतला आहे, त्यांच्या मर्जीतले आहेत ते. त्यांच्या अवगुणांकडे, गुन्ह्याकडे लक्ष द्यायला कुणाला वेळच नाही. सर्वांना माझ्यात सुधारणा घडवून आणायची आहे, हेच त्यांचे एकमेव लक्ष्य असावे (बहुदा )

मला तर असल्या कीड लागलेल्या समाजाबद्दल आणि त्यातल्या अशा पांचट, अहंमन्य (आणि बिनडोक) व्यक्तींबद्दल कसलीही  आशा वाटत नाही. स्वतःच्या भल्याकरता, दुसऱ्याला वापरून घेणाऱ्या व्यक्ती ज्या समाजात मानसन्मानाने जगत आहेत, अशा समाजाबद्दल चांगल्या भावना निर्माण होणे केवळ अशक्यच. आणि या अशा काही मोजक्या विकृत आणि अनाचारी माणसांमुळे, समाजातील सभ्य आणि चांगल्या माणसांची मात्र विनाकारण बदनामी होते हे खूप वाईट आहे.
***