गाढवापुढे वाचली गीता ....

माणसांचे विविध प्रकार असतात, म्हणजे त्यांची स्वभाव वैशिष्ट्ये, गुण, कौशल्य, बुद्धिमत्ता इत्यादी भिन्न असतात. यापैकी काही नैसर्गिक असतात उदा. रूप, रंग, बुद्धिमत्ता वगैरे. त्यात आपण फारसा बदल करू शकत नाही. माणूस त्याच्या (निसर्गदत्त) बुद्धीच्या जोरावर खूप काही करू शकतो, पण ते करायचे की नाही याचा विवेक मात्र काही अविरत कार्यरत असणाऱ्या लोकांच्या कृती मध्ये दिसत नाही. अशीच काही विवेक हरवलेली मंडळी माझ्या घरात घुसून, वाट्टेल ते चाळे करत असलेली दिसत आहेत. हे सर्वजण इतके निर्ढावलेले आहेत, की मी परोपरीने मला होत असलेल्या त्रासाबद्दल बोलूनही त्यांच्या कार्यात खंड पडलेला नाही. "माझा कार्यभाग साधला म्हणजे झाले, बाकी जग गेले खड्ड्यात", अशी मनोवृत्ती बाळगणारी ही टोळकी आहेत. त्यांच्याबद्दल लिहिताना कमीतकमी वाईट भाषा वापरण्याकरता मला खूप प्रयास करावे लागतात. माझी आवड-निवड, मला होत असलेले त्रास याबद्दल त्यांना जराही पर्वा नाही. अनेकदा सांगून, बोलूनही फरक पडत नाही. उलट मी बोलते म्हणून ही मंडळी माझीच टिंगल टवाळी करतात. मला अडाणी, हटवादी आणि मागासलेली म्हणतात. म्हणजे मराठीत म्हण आहे ना, "गाढवापुढे वाचली गीता, ते म्हणे -- कालचा गोंधळ बरा होता" अगदी तसच. 

प्रायोरिटीज /प्राथमिकता, प्राधान्य या प्रत्येकाच्या वेगवेगळ्या असतात हे काही लोकांना कळत नाही. शाळकरी मुले आणि मध्यमवयीन स्त्री च्या आवडी निवडीत फरक असतो हे कळून घेण्याची कुवत या मंडळींकडे दिसत नाही. काहींच्या दृष्टीने रंग, रूप, दिसणे याला अती महत्त्व असते. त्यामुळे शरीर कोरणे, चेहरा रंगविणे, आधुनिक पद्धतीने केशभूषा, वेशभूषा करणे हे त्यांना जरुरीचे वाटते. काहींच्या तर तो व्यवसायाचाच एक अविभाज्य घटक असतो. अर्थात यात वावगे काहीच नाही. ज्यांना आवड आहे आणि सवड आहे, त्यांनी (स्वतःच्या हिमतीवर) जरूर करावे.  पण माझ्यासारख्या व्यक्तीसाठी या सर्व गोष्टी अतिशय गौण आहेत. माझ्या प्राधान्यक्रमात या सर्वांचे स्थान अगदी खालचे आहे. असे असताना काही  मंडळी माझ्यावर त्यांच्या आवडीचे संस्कार करण्यास धडपडत आहेत. 

माणसात बदल घडवायचा म्हणजे त्याचे दिसणे नाही तर त्याची प्रवृत्ती बदलायला पाहिजे, याची या लोकांना जराही जाणीव दिसत नाही. बरं माझ्या आवडी-निवडी वाईट, आणि त्यांच्या चांगल्या हे ठरवले कुणी? एखाद्या निर्जीव बाहुलीला जसे मनमानेल तसे सजविले जाते, तसेच काही उथळ लोक माझ्याबाबतीत करत आहेत. माझे कपडे, बूट, सॅडल्स, घड्याळाचा पट्टा वगैरे बिनदिक्कत बदलले जाते. मी दुकानामधून आणलेले कपडे, कापड अनेकदा चक्क बदलले  (रिप्लेस केले) जातात. मी वापरत असलेले कापडी मास्कस देखील त्यांच्या तावडीतून सुटलेले नाहीत. माझ्या बॅग्ज (सुटकेसेस), कापडी पिशव्या, हॅण्डबॅग्ज आणि पर्सेस ची पार वाट लावली आहे.(त्यातले चेन, लेदर, अस्तराचे कापड इत्यादी चांगल्या  प्रतीचे  साहित्य काढून घेऊन, तिथे  कमी प्रतीचे साहित्य वापरलेले आहे. त्यांची हँडल्स, बेल्टस  लहान आणि आखूड केलेली आहेत. त्यांची कारागिरी अगदीच सुमार दर्जाची आहे.  माझे चांगल्या प्रतीचे कपडे बालिश (हा फारच सौम्य शब्द वापरला आहे) पद्धतीने आल्टर केलेले आहेत. माझ्या कपड्यांशी खेळ करणाऱ्यांना शिवणकलेचा जराही  गंध नसावा. कपडे जर उलटून पाहिले तर आतल्या वाट्टेल तशा आणि तिथे घातलेल्या  शिवणी, टिपा दिसून येतात. त्यांची शिवणकामाची पद्धत अतिशय वाईट आहे. बरोबरच आहे, कारण ते कपडे माझे आहेत आणि मला वापरायचे असतात. ते त्रासदायक आणि गैरसोयीचे असले तरी  या अतिशहाण्या शिंप्याना काहीच फरक पडत नाही. त्यांनी घातलेल्या शिवणी आतून टोचत असतात, आणि त्यांच्यामुळे त्वचेवर लालसर डाग (रॅशेस) दिसतात. माणसाचे शरीर सिमेट्रिकल (दोन्ही बाजूला सारखे) असते हे  सामान्यज्ञान, या कर्मयोग्याना नसावे. कुर्त्याची  एक बाही घट्ट, एक सैल, गळ्याचा आकार कसाही, सलवारीचा एक भाग आखूड, घट्टं, आणि एक भाग  तुलनेने मोठा, कपड्याच्या बाह्या विचित्र आकाराच्या आणि खूप लहान केलेल्या असेही चमत्कार केलेले दिसतात. साडीचे ब्लाउज लांडे, घट्ट, मोठ्ठा गळा असलेले, आणि परकर.. जाऊ दे जास्त वर्णन करत नाही.  कित्येक कपडे इतके घट्ट केले आहेत, की ते त्वचेला चिकटवलेले आहेत असे दिसतात. काही कपडे इतके आखूड, की ते तसेच नवेच्या नवे टाकून देणे भाग पडले आहे. असे कपडे वापरणे  माझ्यासाठी अशक्य आहे. हल्ली सगळे कपडे प्रचंड मोठे केले जात आहेत, इतके की माझ्या पेक्षा आकाराने किमान एक-दोन साईझ जास्त असलेली व्यक्ती ते सहजपणे वापरू शकेल. म्हणजे मी स्वतः अगदी नाजूक, शिडशिडीत, सडपातळ वगैरे आहे असा माझा अजिबात गैरसमज नाही, पण तरीही ....  अंतर्वस्त्रे आणि इतर रोजच्या वापरातल्या कपड्यांवर असेच  प्रयोग केले जातात. इतके की दर महिना पंधरा दिवसांनी, मला नवीन खरेदी करावे लागतात. एकंदरीत असे दिसते, की माझे कपडे मला वापरण्यास योग्य असावेत/व्हावेत  असा काही हेतू या शिंपी लोकांचा नसावा.  

रंग आणि नक्षीकामात वाईट ढवळाढवळ केलेली आहे. यांची आवडती नक्षी म्हणजे लहान मोठे हत्ती, मोर, अशक्य आकाराची मोठ्ठाली फुले आणि पाने किंवा एका मोठ्ठया वर्तुळात अनेक वर्तुळे आणि त्यात त्रिकोण, चौकोन वगैरे, किंवा लहान मोठ्या कुयऱ्या. रिकाम्या जागेत असंख्य ठिपके, लहान मोठी वर्तुळे  आणि अगम्य आकाराच्या रेघोट्या, वेलांट्या अशी सजावट. रंगाच्या निवडीबाबत न बोललेलेच बरे. बरं या करण्यात काही सुबकपणा, कलात्मकता, सौंदर्य  असेल तर शपथ. सगळं नुसतं मोठ्ठ, भडक आणि बटबटीत. रंगाचा कुंचला कापडावर वाट्टेल तसा फिरवला आहे असे वाटते. या असल्या प्रकाराला कलाकृती म्हणणे म्हणजे कलाकारांचा अपमान आहे. गेली अनेक वर्षे मी असल्याचं डिझाईनचे आणि रंगांचे कपडे वापरते आहे. चादरी, मेजावरची आवरणे, रुमाल, गाऊन्स, कुर्ते, साडी सगळीकडे एकसमान नक्षी. गेले काही महिने या लोकांना कपड्यांच्या गळ्याचे आकार चौकोनी करण्याचे वेड लागले आहे. त्यांनी माझ्या सर्व नव्या, जुन्या, आतल्या, बाहेरच्या कपड्यांच्या गळ्याचे आकार खूप मोट्ठे आणि चौकोनी केले आहेत. आता काय म्हणायचे या कर्माला? फुकट मिळतंय तर करा काहीही, त्यांच्या तीर्थरुपांचे चारचव्वल खर्च होत नाहीत. 

अनेक वर्षांपासून मला गुडघे, पाय, विशेषतः पाउले, टाचा दुखण्याचा त्रास आहे. कित्येकदा चालणेच काय, उभे राहणेसुद्धा मला अशक्य होते. त्यामुळे मला नेहमीच सपाट तळ असलेले शूज, सॅण्डल्स किंवा चप्पल वापरावे  लागतात. मी अनेक वर्षांपासून (अगदी पुण्यात असतानादेखील) 'शोल  (Dr. scholl)'  कंपनीचेच फुटवेअर वापरते (मला एका तज्ज्ञ व्यक्तीने त्याबद्दल सांगितले होते). किंमत जरा जास्त असली तरी दर्जा आणि कारागिरी उत्कृष्ठ असते, आणि माझ्यासाठी ते योग्य आहेत. मला ते भारतातून आणावे लागतात (इथे मला पाहिजे तसे मिळाले नाहीत म्हणून). त्यात देखील या मंडळींनी बदल करून ठेवले आहेत. मी दुकानातून चप्पल, सॅण्डल्स, शूज, सपाता असे काहीही आणले की लगेच या मंडळींची त्यावर कारागिरी सुरू होते. त्यात ना कसलाही  रेखीवपणा, ना नीट नेटकेपणा, ना  कसलाही दर्जा. त्यांची हौस होते आणि माझे नुकसान होते, पण त्याबद्दल ना कुणाला चिंता ना काळजी.  अनेकवेळा मला होणाऱ्या त्रासाबद्दल, मनस्तापाबद्दल  बोलूनही तेच तेच करण्याची निगरगट्टं अरेरावी त्यांच्याकडे आहे.  त्यांनी केलेल्या बदलामुळे वस्तू वापरणाऱ्याला काही त्रास तर होत नाही ना? असा विचार करण्याइतकी प्रगल्भ बुद्धी आणि नैतिकता  त्यांच्याकडे नाही.  इतक्या चांगल्या आणि दर्जेदार  वस्तूंना विद्रुप आणि निरुपयोगी  करणारे आणि करविणारे,  दोघेही धन्य आहेत.

यातली काही मंडळी 'टेक्नो सॅव्ही' आहेत बरं का. माझ्याकडे असलेल्या प्रत्येक उपकरणाचे पास कोड, पासवर्डस त्यांना माहिती आहेत, आणि ते त्याचा वेळोवेळी दुरुपयोग करत असतात. फोटो आणि व्हिडीओ संपादित करणे हा तर त्यांच्या डाव्या हाताचा खेळ आहे. माझे काही फोटो संपादित केले गेलेले माझ्या लक्षात आले आहे. माझ्या फेसबुक खात्याचा वापर करून गेम्स डाउनलोड करणे, मी न बघितलेली पाने 'लाईक' करणे असे उद्योगही ही मंडळी करतात. काहीवेळा माझ्या मोबाईल फोनचा रिंगटोन बदललेला असतो. सेटिंग्ज बदललेली असतात. माझ्या फोनकव्हरवर काही अगम्य अक्षरे खरडलेली दिसतात. अजून किती तक्रारी सांगायच्या? म्हणजे ते गाणे आहे ना, "जहा सच न चले, वहा झूठ सही | जहा हक न मिले, वहा लूट सही ।" अगदी असलीच  नैतिक मूल्ये बाळगणारी  टोळकी आहेत. ज्यांना नैतिक-अनैतिक, पाप-पुण्य, कायदा-गुन्हा या कशाचेही देणेघेणे नाही. काहीतरी जुगाड करून हेतू साध्य करणे ही  त्यांना चतुराई, हुशारी वाटते. त्यात अडथळा ठरणाऱ्या माझ्यासारख्या बावळट स्त्री ला ते शत्रू समजतात, आणि तशीच वागणूक देतात. त्यावेळी हे विसरतात, की त्यांचा चतुरपणा, हुशारी, समाजसेवा वगैरे  माझ्या घरात, माझ्या जीवावर चाललेले आहे. त्यांच्या हौसेपायी माझ्या कौटुंबिक आयुष्याची वाताहत झालेली आहे, तरीही या कोडग्याना त्याची जराही दखल नाही. ते त्यांची ध्येय, कला, क्रिएटिव्हिटी जोपासण्यात मग्न आहेत.  माझा मानसिक (आणि शारीरिक)  छळ चाललेला आहे आणि हे करणारे सभ्य, प्रतिष्ठित, सर्जनशील, कलाकार, सामाजिक जाणीव जपणारे, समाज उद्धारक म्हणून मिरवत आहेत. 

आता काय चांगले? काय वाईट? हे ठरवणार कोण? हा प्रश्न आहेच. पण मी कुणाला कसले सल्ले द्यायला जात नाही, किंवा कुणाच्याही खाजगी वापरायच्या वस्तूंमध्ये किंवा आयुष्यामध्ये देखील नाक खुपसत नाही, तर या लोकांना तसे वागणे का जमत नाही? त्यांच्या दृष्टीने मी इतकी निर्बुद्ध आणि निरुपयोगी आहे, की मला माझ्या भिवयांचा आकार कसा असावा हे सुद्धा ठरविणे जमू शकत नाही. माझ्या केसांची लांबी आणि जाडी किती आणि कशी असावी हे ठरविण्याची मला परवानगी नाही. माझे केस खूप विचित्र पद्धतीने कापलेले आहेत (मला न विचारता). मधे  काही काळ केसांना डिंक लावलेला आहे की  काय असे वाटत होते (मला हेअर जेल, क्रीम इत्यादींची  अलर्जी आहे. ते लावल्यावर सतत  डोके आणि डोळे दुखत असतात). माझे केस कुरळे करण्याची त्यांना भयंकर (वाईट आणि बालिश) हौस आहे.  मला न विचारता, माझी परवानगी न घेता  बिनदिक्कत ते माझ्या केसाचे चित्र विचित्र प्रकार करत असतात (अक्षरश: उंदराने कुरतडलेल्या सारखे माझे केस दिसतात). माझ्या कपड्यांची मोजमापे काय असायला हवीत, हे समजण्याइतकी मला अक्कल नाही. म्हणून मला मदत करण्याच्या उदात्त हेतूने हे सर्व करीत असणार. ते बिचारे माझे भले व्हावे म्हणून सगळं करतात, पण मी इतकी वाईट आहे, की त्यांचे आभार न मानता तक्रार करते आहे. निव्वळ कृतघ्न्पणा आहे हा.

हे सर्व मी, माझ्या फक्त खाजगी वापरातल्या वस्तूंबद्दल लिहिले आहे. घरातील इतर उपयोगी आणि वापरातल्या वस्तूमध्ये देखील असेच बारीकसारीक चाळे केलेले आहेत. त्यांच्या प्रत्येक उद्योगाचे वर्णन करायचे झाल्यास एक पुस्तकच लिहावे लागेल. त्यांनी माझ्या प्रत्येक वापराच्या वस्तूंमध्ये (विनाकारण) केलेले बदल मला ठायी ठायी दिसत असतात, त्यामुळे आजकाल साधा  स्वयंपाक  करणे देखील मला  खूप (मानसिक) त्रासाचे वाटते.  

--- आणि समजा मी खरंच निर्बुद्ध आणि निरुपयोगी असले तरी तो माझा प्रश्न आहे ना? इतर कुणी त्यात हस्तक्षेप का करावा?

प्रत्येकाची आवड वेगळी, निवड वेगळी, मग बरोबर कोण आणि चूक कोण हे कसे आणि कोण ठरविणार? 

पण ठरवायचे तरी कशाला? भारत देशात विविधते मध्ये एकता आहे असे अभिमानाने सांगितले जाते, आणि तरीही असले गलिच्छ प्रकार राजरोस, सर्वसंमतीने केले जातात. कुणालाच त्यावर आक्षेप नसावा ना? जगातील अनेक स्त्रिया "माय बॉडी, माय राईट, माय चॉईस" असे ओरडत मोर्चे काढत आहेत, आणि मला तर साधे अंतर्वस्त्रे निवडीचेही स्वातंत्र्य नाकारले जाते आहे. 

मुळात कुणाला तरी बदलण्याच्या, कुणामध्ये परिवर्तन घडविण्याच्या वल्गना करणाऱ्यांनी, प्रथम स्वतःची कुवत तपासायला नको का? इतरांना नैतिकतेचे, शुद्धतेचे आणि चारित्र्याचे उपदेश करणारे, स्वतःकडे आणि जवळच्या व्यक्तींकडे, त्यांच्या वर्तनाकडे फारसे चिकित्सक वृत्तीने बघत नाहीत असे लक्षात येते. या प्रकाराला काय म्हणायचे? "दिव्याखाली अंधार"?

अशीही काही मंडळी आहेत, ज्यांना सतत प्रशंसा ऐकण्याची सवय आहे. अशी प्रशंसा मिळविण्याकरता ते अथक प्रयत्न करतात. मग त्याकरता इतर कुणाला त्रास झाला तरी ते पर्वा करीत नाहीत. जे कुणी त्याचे गुणगान करण्यास नकार देतात, ते त्यांच्या शत्रुपक्षात जातात. प्रसिद्ध, श्रीमंत, प्रथितयश, सामर्थ्यशाली, समाजामध्ये उच्चपदस्थ व्यक्तींबरोबर सलोख्याचे संबंध असलेले लोक, त्यांची प्रशंसा करण्यास नकार देणाऱ्या आणि त्यांच्या इच्छेनुसार वागणे, बोलणे नसलेल्यांच्या मागे लागून जगणे अवघड आणि अशक्य करतात. त्याकरता ते त्यांची संपत्ती, लोकसंग्रह इत्यादींचा मुक्त वापर करतात. असे लोक, त्यांचे अनुसरण न करणाऱ्याचे आयुष्य तर बरबाद करतातच, परंतु त्यांच्या कुटुंबीयांना देखील छळ सोसावा लागतो ही सत्य परिस्थिती आहे. तरीही असे छळवादी लोक समाजामध्ये सभ्य, प्रतिष्ठीत, सन्माननीय म्हणून मिरवतात. या विरोधाभासाला काय म्हणायचे? 

माझा, माझ्या घराचा आणि माझ्या कुटुंबीयांचा असा तमाशा करणारे आणि करविणारे मोकाट फिरत आहेत. माझ्या मनस्तापाबद्दल कुणालाच ना खेद, ना खंत. माझ्या होत असलेल्या आणि आजवर झालेल्या आर्थिक, सामाजिक  आणि मानसिक नुकसानीची भरपाई कोण करणार? सगळाच आनंदी आनंद आहे. आता "अती झाले आणि हसू आले" अशा परिस्थितीमध्ये मी आहे.  किती काळ असली विकृत विटंबना सहन करावी लागणार आहे? -- देव जाणे. 

***