गावोगावी...(2)

सतत बदलणे, पुढे पुढे जाणे हा तर  काळाचा नेमधर्मच आहे. या सतत पुढे जाणाऱ्या काळाच्या चालीशी जुळवून घेण्यातच शहाणपणा आहे. कारण  " थांबला तो संपला".  हे सर्व खरे असले, तरी नित्यनेमाने घडणाऱ्या बदलांशी जुळवून घेताना, कधी कधी गोंधळायला होते. जसेजसे वय वाढत जाते, तशी आपली मते, आवडीनिवडी आणि सवयी देखिल पक्क्या होत जातात. चवींचे देखिल तसेच आहे.

पुण्याजवळच्याच  एका लहानशा गावी  जाण्याचा योग आला. अगदी अभ्यासदौरा नाही म्हणता येणार, परंतु पुस्तकी ज्ञान आणि प्रत्यक्षातले जमिनीवरील अनुभव हे कितपत मिळतेजुळते आहेत?  हे तपासून बघण्याचा उद्देश होता.  थोडीफार ज्ञानप्राप्ती, आणि थोडी खेडेगावाची सैर असा कार्यक्रम होता. गाव प्रगतिशील होते. तेथील गावकरी गृहोद्योग, शेती आणि इतर संलग्न व्यवसाय म्हणजे (पशुपालन, पोल्ट्री इ.) यशस्वीपणे चालवित होते. शेतीच्या जोडीला भाजीपाला होता. अनेक लहानमोठे व्यवसाय होते. विशेष म्हणजे यात गावातील महिलांचा देखिल सहभाग होता. त्यांचे शालेय शिक्षण जेमतेमच असावे, परंतु व्यवहारज्ञान चांगले पक्के होते. त्यामुळे आर्थिक प्रगती झाली होती. सामाजिक सुधारणा पण चांगली झाली होती. गावात शाळा होती, दवाखाना  होता. आणि मुख्य म्हणजे कर्जाचा  बोजा नव्हता. 

त्यांनी ही आर्थिक स्वयंपूर्णता कशी साधली ते समजून घेणे हा मुख्य उद्देश होता.  त्यावेळी मी  अर्थशास्त्राची विद्यार्थिनी होते, आम्हाला "शेतीचे अर्थकारण, शेतीचा वित्तपुरवठा",  अस काय काय  शिकवायचे. ते सगळे पुस्तकी ज्ञान. प्रत्यक्षात ते सर्व काय आणि कसे  असते याबद्दल कुतूहल होते.

गावातील महिला,  सर्व  कार्यात  अग्रेसर आहेत हे लक्षात आले. त्यातील एक बाई,  लहानशी पोल्ट्री  चालवीत होत्या. सावकाराकडून  नाही, बॅकेचे  कर्ज  घेतले,   हे त्यांनी  आवर्जून सांगितले.  त्यांची  पोल्ट्री बघितली.  त्यातले  असंख्य बारकावे  त्या  मोठ्या उत्साहाने सांगत होत्या.  आम्ही विस्मयाने  ते सर्व पाहत  आणि  ऐकत होतो.

 

त्यांनी आम्हाला  त्यांच्या घरी यायचा  आग्रह केला. घराच्या  परसात  भाजीपाला  लावलेला. मंडईत, किंवा भाजीवालीच्या टोपलीत बघितलेल्या भाज्या, प्रथमच झाडावर  पाहत होते. गायी होत्या, शेळ्या होत्या. एकूणात  कार्याचा पसारा मोठा होता. आणि बाई अगदी उत्साही आणि हसतमुख.

 

स्वयंपाकघरात एक सतरंजी अंथरली  होती. समोरच चूल. पाने मांडलेली होती. पितळेच्या थाळ्या होत्या. त्यात लाललाल लसणीची चटणी वाढलेली. एक लहान खोलगट ताटली होती, त्यात दाण्याचा कूट, आणि मिरचीचा ठेचा  घालून केलेली, तिखटजाळ वांग्याची भाजी  होती.  देठासकट शिजवलेली ती चवदार काटेवांगी, आणि सोबत गरम ज्वारीची  भाकरी.  कसलाही थाटमाट नाही, रांगोळ्या, उदबत्त्यांची सजावट नाही. अकृत्रिम  अगत्याने आणि आपुलकीने  केलेले ते साधे  आणि रूचकर जेवण कायमचे स्मरणात राहिले आहे.

पदार्थांची  चव  असतेच,  चांगली अथवा वाईट.   पाककृती  करताना  वापरलेले विविध  पदार्थ, त्यांची प्रत, प्रमाण, शिजविण्याची पद्धत, लागणारा वेळ,  या  सर्वांचा  योग्य ताळमेळ साधला गेला,  की एक चवदार पदार्थ  तयार होतो. पण माझ्या मते इतकेच पुरेसे नसते.  त्यात  थोडी आपुलकी,  स्नेहभाव,  मनापासूनचे  अगत्य मिसळले  असेल, तरच तो  पदार्थ  चांगला  वाटतो.  रागारागाने  केलेले,  उपकार केल्याच्या भावनेने वाढलेले अन्नं,  कितीही स्वर्गीय चवीचे असले, तरी गोड  लागत नाही. 

आम्ही गोव्यामध्ये होतो. पुण्याच्या गर्दी पासून दूर, आणि नेहमीचा बांधलेला दिनक्रम नाही. त्यामुळे छान वाटत होते. आम्ही जिथे राहत होतो, त्या जागेपासून समुद्रकिनारा जवळच होता. रात्रीच्या शांततेत समुद्राची गाज सतत सोबत करीत असे. पुण्याहून बसने जवळ जवळ ११ तास  लागले होते. पण गोव्यात पोहोचल्यावर तो शीण कधीच नाहीसा झाला होता.

 

तिथल्या प्रसिद्ध कामत खाणावळीमध्ये जेवण घेतले. माशाची आमटी, तळलेला मासा, आणि पांढरा फडफडीत भात. अतिशय रूचकर जेवण होते ते. गोव्यात सर्वत्र तिथल्या बसने प्रवास केला. खूपच सोयीस्कर बस सेवा होती. मला आठवते त्याप्रमाणे तिकिटाचे  दर देखिल अगदीच कमी. बसमध्ये गर्दी असे, पण  त्रासदायक नाही वाटायची. माणसे साधीसुधी, बोलताना जरा चढ्या स्वरामध्येच बोलणार. त्यांचे मराठी वेगळेच, पण कानाला गोड वाटायचे. एकदिवस  सकाळी एक कोळीण  आली होती.   टोपलीभर मासे  होते तिच्याकडे. तिथे स्वयंपाक करणारी मुलगी त्यातले मासे निवडून घेत होती. अगदी ताजे ताजे मासे. घेताना मला सांगत होती, मासा ताजा आहे की शिळा कसा ओळखायचा ते.

ती कोळीण  मला म्हणाली,  " तू पण घे की मासे."  

म्हणलं,  "मी घेऊन काय करू? मी थोडाच स्वैपाक करणार आहे?"  

तेव्हा साधी तुरीच्या डाळीची आमटी देखिल करायची वेळ, माझ्यावर अगदी  क्वचितच येत असे.

दिवेआगरला आम्हाला   असेच  चवदार  मासे मिळाले होते. घरमालक जिथे राहत, त्याच्याच बाजूला काही खोल्या बांधलेल्या.   समोर जेवण आणि नाश्त्याची सोय. दिवेआगर मध्ये मुक्काम करून, आजूबाजूच्या ठिकाणांना भेटी देण्याचा कार्यक्रम होता. त्यामुळे जेवण वगैरेला फारसा वेळ नव्हता. वाटेत जे काही मिळेल तेच. तिथे नाश्त्याची सोय होती. पण रस्त्याचा प्रवास मला त्रासदायक होतो. त्यामुळे प्रवासाच्या आधी मी शक्यतो चहासुद्धा घेत नाही.

पण एक दिवस फारसे कुठे जायचे  नव्हते. मग तिथेच  समुद्री भोजनाची थाळी घेतली होती. सुरमई च्या मोठाल्या तुकड्यांना, काही मसाले, वाटण वगैरे लावलेले होते. तांदुळाच्या पिठीमध्ये जरासा रवा मिसळलेला. त्यात तो मसालेदार तुकडा घोळवून छानसा तळलेला होता. अत्यंत रूचकर मासा. त्याचीच आमटी देखिल केलेली होती. प्रत्येकाला चांगला मोठा तुकडा दिला होता. सोबत तांदुळाची भाकरी,  सोलकढी  इ. होतेच.  परमेश्वराच्या  प्रथमावतारावर आम्ही बेहद्द  प्रसन्न होतो.

तिथेच एक दिवस नाश्त्याचा योग आला. म्हणजे मी काही घेणार नव्हते. बाकीच्यांचा नाश्ता होई पर्यंत तिथे थांबणार होते फक्त. पण सगळ्यांच्या बरोबर, माझ्यापण हातात त्यांनी ताटली दिलीच. तिथल्या चुलीवर मोठे ऍल्युमिनियमचे पातेले ठेवले होते. त्यावर झाकण घालून, त्याच्या कडेने  एक फडके  गुंडाळले  होते. जशी वाफ यायला सुरूवात झाली, तसे   ते फडके  पूर्ण ओले झाले. मग  काहीवेळाने  त्यांनी झाकण उघडले . आत रोवळीसारखे काही होते. त्यावर  तांदुळाच्या  पांढऱ्याशुभ्र  पातळ  पापड्या (त्याला  आमच्याकडे सालपापड्या म्हणतात) होत्या. त्या  लहान लहान स्टीलच्या  ताटलीतून आम्हाला दिल्या.  सोबत  लिंबाचे लोणचे होते.  आमच्या ताटलीतले संपेपर्यंत,  काकूंचा  पुढचा घाणा तयार असे.   त्यांच्या  घराच्या  मागे  असलेल्या  मोकळ्या  जागेत ती  चूल होती.  घराच्या पायऱ्या, आणि पुढे  काही भागात फरशा होत्या.  बाकीच्या भागात, कोंकणची   तांबडी  माती.  कसल्यातरी  फुलांनी  बहरलेला  दाट वेल होता. त्याचा मंडपच तयार केलेला. आणिक पण बरीच लहान मोठी झाडे होती. पाण्याचा एक नळ होता आणि एक लहानसा  हौद. चुलीतून उठणारा धूर, चुलीत जळणाऱ्या लाकडाचा वास आणि त्या चुलीवरील पातेल्यात रोवळी ठेवणाऱ्या, गोऱ्यापान, कपाळावर मोट्ठे कुंकू लावलेल्या काकू , हे चित्र  मनावर जणू  कोरले गेले आहे.  मला तो नाश्ता  अजूनही आठवतो.  त्यापासून प्रेरणा घेऊन मी तुळशीबागेतून  सालपापड्यांचा   स्टॅण्ड  आणलाय,  परंतु  पापड्यांचा योग काही  अजून आलेला नाहीये.  

"सारे प्रवासी घडीचे.. "  असे म्हणतात.  या घडीभराच्या  प्रवासातच,  असंख्य अनुभव आणि आठवणींचा  खजिना जमा होतो. अविरत धावणाऱ्या काळाबरोबर, अनेक घटना,  प्रसंगांचे  धागे  गुंफले जातात.  बघता बघता सुखदुःखाचे  चमकदार रंग त्यात भरले जातात.  आठवणींची सुरेखशी नक्षी  चितारली  जाते.  माणुसकीचे दर्शन घडविणाऱ्या  असंख्य क्षणांची   रेशमी किनार  लाभते.  आणि मग नेहमीचे, नीरस, काळे-पांढरे  आयुष्य जरतारी  होऊन जाते. 

(क्रमशः)

गावोगावी

अगदी पहाटे पहाटे आम्ही दिल्ली मध्ये पोहोचलो होतो. रात्रभराच्या प्रवासाचा शीण तर होताच,  त्यातही आमची ट्रेन ठरलेल्या वेळेपेक्षा अनेक तास उशीरा निघाली होती,  त्याचा वैताग जास्तं होता.   प्लॅटफॉर्मवर उतरल्यावर काही कुली धावत आले होते. इतर प्रवासी पण होतेच. त्या सर्वातून वाट काढून, जरा गर्दी   कमी असलेल्या जागी सर्वजण जमा झाले.   

मी कुतूहलाने तिथले दृश्य बघत होते. आमच्या पुण्याच्या मानाने सारेच भव्य दिसत होते. भाषा परकी, आणि माणसे  पण  वेगळीच वाटत होती. पहाटेची वेळ, हवेत चांगलाच गारठा होता. वेगवेगळे स्टॉल्स होते, आणि  त्याभोवती तुरळक गर्दी होती. काहीजण वर्तमानपत्रे, मासिके घेत होते.  काही चहा घेत होते, तर  काहींचा नाश्ता चालला होता. एके ठिकाणी तर, पानाच्या द्रोणातून चक्क जिलेबी  विकत होते. पिवळ्या केशरी,  साखरेच्या पाकात माखलेल्या,  रसदार जिलब्या दिसत तर छान होत्या. परंतु  लग्न, मुंजी इ. सारख्या  कार्यात किंवा सणासुदीला  केला  जाणारा तो पदार्थ, असा रेल्वेच्या फलाटावर विकला  जात असलेला पाहून, मला मात्र कसेतरीच झाले.

प्रत्येक पदार्थाची चव तर असतेच,  पण त्याचे एक स्थान असते, आणि वेळही.  ते पदार्थ तिथेच , त्यावेळी आणि  त्याच प्रसंगी शोभतात. जसे पावभाजी कितीही आवडत असली तरी,  दसरा, दिवाळीला ती नाही चालत.  त्यावेळी श्रीखंड,बासुंदीच पाहिजे. पालकपनीर, छोलेभटुरे  कितीही चवदार असले,  तरी गणेश चतुर्थीला,  उकडीच्या मोदकांच्या  जागी त्यांची कुणी कल्पनाही  करू शकत नाही. 

आग्र्याचा ताजमहाल बघून परत दिल्लीकडे  प्रवास चालू होता.  मध्येच काही कारणाने बस थांबली.  सगळेजण खाली उतरले होते.  बस सुरू होण्यासाठी थोडा वेळ लागणार होता.  म्हणून तिथल्याच बाजाराची सैर करायची असे ठरले.  विकत काहीच घ्यायचे  नव्हते.  बांगड्या,  माळा,  रंगीबेरंगी ओढण्या,  रुमाल अशा काही वस्तू होत्या. अत्यंत स्वस्त परंतु उत्कृष्ठ दर्जाच्या कातडी पर्सेस, आणि पादत्राणे देखिल होती. तिथे एकजण हातगाडी घेऊन उभा होता.  "पकोडे लो .. पकोडे लो, "  असे  काहीतरी ओरडत होता.  भजी,  हा काही माझ्या आवडीच्या पदार्थांच्या यादीतला पदार्थ नाही.  पण बरोबर असलेले सगळे जण म्हणाले "चलो पकोडे ले लेंगे".  मग मी पण एक पाकीट घेतले. तर काय?  ते चक्क फिश पकोडे होते. आणि चव तर केवळ अप्रतिम.  मनात म्हणलं " बरं झाले,  इथे बस थांबली ते... "  त्या  भज्यांसारखी भजी, नंतर कधी कुठेही मिळाली नाहीत,  अगदी आजतागायत.  घरी करून पाहिली,  पण  नाहीच.

 

तशी माझ्या पायाला काही चक्रं लागलेली नाहीत. म्हणजे मी सतत प्रवास करते असे काही नाही.  किंबहुना मला प्रवासाचा योग फारच क्वचित येतो.  म्हणजे वर्षातून फार तर एक किंवा दोन वेळा, आणि ते देखिल फक्त काही दिवसांसाठीच.  परंतु जो काही थोडाफार प्रवास केला, किंवा घडला,  त्यात काही खरोखरीचे अविस्मरणीय असे क्षण होते.  पण त्याबद्दल मी लिहिणार नाहीये.  गावोगावी  अकस्मितपणे  मिळालेल्या,  अनवट चवींच्या पदार्थांविषयी काही सांगायचा मानस आहे.   

कोंकणात गेलो होतो आम्ही सगळे. बरीच वर्षे झाली. त्या काळात खाजगी बस सेवा अजून फारशी विकसित झालेली नव्हती.  प्रवासाची मुख्य साधने, राज्य परिवहन किंवा रेल्वे.  त्यावेळी कोंकण रेल्वे नव्हतीच. त्यामुळे एसटीचाच  प्रवास. 

गणपतीपुळ्यामध्ये एका घरात राहण्याची सोय केलेली होती. व्यवस्था अगदी साधीच पण चांगली होती. स्वैपाक नेहमीसारखाच. पण थोडेफार वेगळेपण जपणारा. लाल साळीचा भात, आमसुल घालून केलेली आमटी आणि गोड पदार्थ म्हणजे भरपूर साजूक तुपात  न्हायलेले उकडीचे मोदक. आणि हे सगळे मोजून वगैरे नाही. जेवणारा 'पुरे' म्हणे पर्यँत यजमान आणि त्यांच्या सौ, वाढपाची पात्रे घेऊन तिथे थांबत असत. मग जेवण झाले की जेवणारा आपसुकच म्हणणार, "अन्नंदाता सुखी भव".  

गणपती दर्शन वगैरे करून तिथल्या समुद्रकिनाऱ्यावर आम्ही सगळे गेलो.  अजिबात गर्दी नसलेला,  शांत आणि स्वच्छ समुद्र किनारा.  दुपारची वेळ होती.  उन्हामुळे समुद्राचे पाणी चमकत होते.  किनाऱ्यावर येऊन फुटणाऱ्या लाटांचा फेस उन्हात आणखीनच शुभ्रं दिसत होता.  आम्हाला लगेच पुढच्या प्रवासाला निघायचे असल्याने फारसा वेळ नव्हता.  पण  समुद्रकिनाऱ्यावर येऊन कोरडेच परत फिरायचे,  हे काहीतरीच.  मग थोडावेळ तिथे घालवला.  बंदिस्त,  सुरक्षित तलावामध्ये पोहणे,  आणि अगदी अनोळखी आणि अथांग अशा समुद्राच्या पाण्यात उतरणे,  यात खूपच फरक आहे.  परत यायला निघालो.  पायाखालची वाळू चांगलीच चटके देत होती. परत येताना एक छोटेसे खोपटे दिसले.  तिथे एकदोन पदार्थ,  चहा वगैरे मिळत होते.  मी पोहे घेतले.  उकडलेले बटाटे घातले आणि हिरव्या मिरच्यांची फोडणी दिलेले...  अगदी नेहमीसारखेच. पण त्याची चव काही न्यारीच होती.  त्यानंतर लहानशा पांढऱ्या रंगाच्या कप बशी मधून दिलेला लालसर चहा ...  खरोखरीच अमृततुल्य.  

रत्नागिरीच्या  रस्त्याच्या कडेला असलेल्या एक लहानशा क्षुधाशांती गृहाची आठवण अशीच मनात कोरलेली आहे.  रस्त्याचे नाव वगैरे आठवत नाही.  पण बऱ्यापैकी वाहता रस्ता होता.  आणि आम्ही बसस्टॅंडकडे निघालो होतो हे आठवते.  डगमगणारी  लाकडी मेजे,  आणि लाकडी बाक,  थोड्याफार पत्र्याच्या खुर्च्या --  असे एकंदरीत स्वरूप आठवते.  एक लहानच पण उभट स्टीलचा ग्लास,  जरा  पसरट तोंडाच्या स्टीलच्या बसक्या ग्लास  मध्ये उपडा केलेला, असा तिथल्या एकाने मेजावर आणून ठेवला.   

 "....  पण मला कॉफी हवीय.  हे काय आहे ? " मी त्रासून म्हणले. 

 "कॉफीच आहे ती", असं उत्तर मिळालं .   

मी तो ग्लास उचलायचा  प्रयत्न  केला,  तर गरम वाफेमुळे खालच्याला  चिकटलाच होता.  शेवटी निघाला.  गरम फिल्टर कॉफी होती ती.  त्या कॉफीचा स्वाद काही औरच होता.  नंतर सिंगापूर मध्ये ' आनंद भवन' मध्ये साधारण तशीच कॉफी मिळाली .  पण   रत्नागिरीमध्ये घेतलेल्या कॉफीचा स्वाद, अजून आठवणीत आहे.  पांढुरका फेस असलेली, ताजा ताजा दर्वळ असलेली,  कडवट-गोडसर   चवीची कॉफी कायमची आठवणीत राहिली आहे.   

तशी मी कॉफीवर्गातील बाई नाही. चहा अतिप्रिय. परंतु काही वेळा कॉफी चांगली वाटते.   

साखरपुडा झाला होता,  आणि लग्नाला अजून ३-४ महिने अवकाश होता. त्यावेळी कर्वे रस्त्यावर एकेजागी  फ्रूट ज्यूस, मिल्कशेक असे काही मिळत असे. लहानसेच दुकान. आणि त्याच्यासमोर दोन चार टेबले असत,   इतकेच. तिथे आम्ही दोघे कधीकधी कोल्डकॉफी घेत असू. कॉफीचा मग भलामोट्ठा. मला संपता संपायचा नाहीीी.   तिथे १/२ चा पण  पर्याय असे.   पण तरी मग अर्ध्यापेक्षा  पुष्कळच जास्तं भरलेला असे.   संध्याकाळच्या वेळी  ती थंडगार,   फेसाळ कॉफी खूपच छान वाटायची.   अशीच एक छान कॉफी मिळाली होती, इटली मधील फ्लोरेन्स शहरात.   तिथल्या अरुंद गल्लीबोळात, आपल्या तुळशीबागेसारखीच लहान लहान दुकाने होती. रस्ते डांबरी नाही, तर चक्क तासलेले दगड वापरून केलेले. फिरून फिरून पायाचे तुकडे पडतील की काय असे वाटत होते. एक अगदी लहानसे रेस्तरॉ  होते तिथे. म्हणलं  इथे आपल्याला एकदम ऑथेंटिक  इात्तालियन  पिझ्झा मिळेल.   पिझ्झाबरोबर आम्ही एस्प्रेसो कॉफी मागवली होती.   तिथल्या वाढपीण बाईंनी आमच्या समोर, अगदी भातुकलीच्या खेळात शोभतील असे छोटे, पांढरे कप ठेवले. जेमतेम निम्मे भरलेले. अगदी काळीकुट्टं, आणि दाट कॉफी होती त्यात. म्हणलं हे असं काय आहे? ही कशी प्यायची. पण आता घेतलीच आहे, त्यामुळे 'आलीया भोगासी'.. म्हणत एक घोट घेतला. चक्कं चांगली लागत होती. खात्री करण्याकरता दुसरा घोट घेतला. खरोखरीच अप्रतिम चव होती. मग मी तिथे असताना,   जिथे कुठे जाऊ तिथे बाकी काही असो नसो, एस्प्रेसो नक्की घ्यायची.    

तशी स्टारबक्स मधली कॉफी देखिल मला आवडते. जेव्हा भरपूर हिंडून फिरून दमायला झालेले असते, पाय दुखत असतात, उगीचच केलेल्या, निरूपयोगी (इति - पतीदेव) खरेदीचे ओझे झालेले असते, अगदी "पाऊल थकले... हातातले जड झाले ओझे अशी अवस्था असते, अशावेळी गरम कॉफी (स्टारबक्स ची), एखादी लहानशी ब्राउनी,पेस्ट्री असे काही मिळाले की बरे वाटते.  आमच्या आधीच्या घराजवळ 'कॉफीबीन'  नावाचे कॉफीशॉप होते. तिथे वेगवेगळ्या प्रकारच्या कॉफी, आणि केक्स, ब्राऊनीज  वगैरे मिळतात. आम्ही बऱ्याचवेळा तिथे जायचो. उंच, बुटके असे मग्ज चे प्रकार आणि त्यात वर डिज्जाईन केलेली कॉफी. कधी कधी, घरी देखिल मी गरम कॉफी करते. त्यावर फेस येण्यासाठी मग पासून जरा उंचावरून कॉफी ओतायची. किंवा मग मध्ये करायची असेल तर आधी साखर, कॉफी त्यावर थोडे गरम पाणी घालून भरपूर ढवळायची, आणि त्यावर उकळते दूध घालायचे. त्यावेळी कॉफीचा जो दरवळ येतो, त्याने ती कॉफी प्यायच्या आधीच ताजेतवाने वाटायला लागते.   

तर असे हे कॉफी पुराण अजून बरेच लांबवता येईल... पण थांबते.   पुढच्या गावी जायचे आहे ना?   

आम्ही मद्रास  (आताचे चेन्नई) मध्ये मध्ये थांबलो होतो. सगळंच नवखं होतं. भाषा तर कळतच नव्हती. खाणाखुणा आणि मोडकेतोडके इंग्लिश, या आधारावर जनसंपर्क  साधण्याचा प्रयत्न होता. ' सर्व मद्रासी (त्या काळात  सर्व दक्षिण भारतीयांना सरसकट मद्रासीच म्हणले जायचे. ) इंग्रजी चांगली जाणतात, या आमच्या समजाला चांगलाच तडा गेला होता.   आमचे राहण्याचे ठिकाण हे मुख्य रस्त्यापासून थोडे आत मध्ये होते. एक लहानशी गल्ली होती ती. ती जिथे संपत होती, तिथेच मुख्य रस्ता लागत होता.   त्या गल्लीच्या टोकाला, एक टोपली, आणि काही डबे.. बहुदा पितळेचे असावेत, घेऊन एक माणूस इडली विकत होता. आम्ही पुण्याहून आलेलो. त्या काळी पुण्यात उडपी हॉटेलांचा इतका सुळसुळाट झालेला नव्हता. आणि जी थोडीफार असतील, तिथे आम्ही जायचोच नाही. कारण बाहेरच खाणं त्या काळी त्याचे "अप्रूप वाटावे", इतके क्वचित असे. पण आता बाहेरगावी, घरापासून लांब असल्याने, इडली घ्यायला हरकत नाही असे ठरले. इडली विकणारा, अगम्य भाषेत काहीतरी सतत बोलत होता. मग आम्ही खाणाखुणा करून  "आम्हाला इडली हवी आहे,"  हे त्याला कसेबसे सांगितले. त्याने एका लहान ताटलीत, पांढऱ्या शुभ्र, गरम गरम इडल्या दिल्या,   त्यावर अगदी पातळ सांबार आणि कसलीतरी चटणी होती.   इडल्या इतक्या मऊसूत, अगदी रेशमी म्हणाव्यात अशा, आतपर्यंत जाळी असलेल्या आणि चांगल्या मोठ्या होत्या. चव देखिल सुरेख. सांबार, चटणी. सारेच चवदार. आमची त्या दिवसाची सुरुवात अशी रूचकर झाली.   दक्षिण भारतीय लोकं इडली, डोसे, उत्तपा, मेदूवडा वगैरे करतात त्याला खरोखरीच तोड नाही. वरवर बघणाऱ्याला वाटते, " किती सोप्पे आहे सगळं? नुसतं पीठ भिजवायचे. डोसा असेल तर तव्यावर, इडली असेल तर इडली पात्रात घालायचे की झाले. " पण तसं नाहीये ते. ते पीठ किती पातळ करायचे, त्यात उडीद डाळ, आणि तांदुळाचे प्रमाण किती असले पाहिजे. त्यातही तांदूळ विशिष्ट प्रकारचा असायला हवा. डोसा करताना एकावेळी किती पीठ तव्यावर घालायचे, म्हणजे योग्य त्या जाडीचा डोसा होईल, तवा किती तापलेला पाहिजे? इडली करताना पण, एकावेळी किती पीठ, ते कित दाट अथवा पातळ हवेेे?   इ. तंत्र जमायला पाहिजेत. आजकाल मी घरी पण हे पदार्थ करते, पण दक्षिण भारतीयांची जी एक खास चव असते,   ती त्यांनाच जमते.   पूर्वी पुण्यात, बाजीराव रस्त्यावर " व्याडेश्वर भुवन" होते. अजूनही आहे ते. पण त्यावेळी अगदी साधेसेच होते. कधी कधी ( बहुदा रविवारीच) सकाळी तिथल्या इडल्या घरी आणल्या जायच्या. नंतर नंतर बाहेरचे खाणे तितकेसे अप्रुपाचे राहिले नाही. पण ती मद्रासची इडली अजूनही मला आठवते.  

अशा वैविध्यपूर्ण, रूचकर  पाककृती, त्या सिद्ध करण्यासाठी करावे लागणारे कष्टंं, आणि करणारे स्वयंपाकी, आचारी, गृहीणी या सर्वाँची संपूर्ण प्रक्रीयेमधे असलेली गुंतवणूक, हे सर्व पाहिल्यावर "अन्नं हे पूर्णब्रम्हं" असे  का म्हणले आहे ते समजून येते.  आणि म्हणूनच भोजनाचा प्रारंभ करताना आधी परमेश्वराचे आभार मानायचे, आणि मग  म्हणायचे "उदर भरणं नोहे - जाणिजे यज्ञकर्म". 

(क्रमशः)