गावोगावी ... (६)

 मार्च महिना संपत आलेला होता. शाळांच्या परीक्षा चालू होत्या. आमच्या नवीन घरातील फर्निचरचे राहिलेले काम देखिल चालू होते. आणि मला बँकॉकला जायचे होते.  माझे पती नोकरीनिमित्त त्या वेळेस बॅकॉकमध्ये होते. साऱ्याच घडामोडी एकत्रच घडत होत्या. त्यातच माझ्या डोळ्याचे दुखणे  त्रास देत होते. तिकडे लक्ष द्यायला मला वेळ नव्हता. पण तरी  डॉक्टर कडे  तपासणीसाठी जावे लागत होतेच. पुणे-मुंबई  प्रवास, त्या नंतर मुंबई-बॅकॉक या सर्वांची तिकिटे,  व्हिसा ही सर्व कामे एकेक करून मार्गी लागत होती.  त्यात मुलाची परीक्षा चालू होती. प्रवासाला जाण्यासाठीची जुजबी तयारी झाली होती. तो काही माझा पहिलाच परदेश प्रवास नव्हता. आधीच्या अनुभवांमुळे थोडाफार आत्मविश्वास होता. परीक्षा संपली आणि दुसऱ्याच दिवशी आमच्या दोघांचा (मी आणि माझा मुलगा) प्रवास सुरू झाला . 

बॅकॉकचा विमानतळ इतर कुठल्याही विमानतळाप्रमाणेच मोठा आणि गर्दी असलेला होता. अधूनमधून इंग्लिश आणि थाई भाषेतल्या उद्घोषणा ऐकू येत होत्या. सारे सोपस्कार पार पडले आणि आम्ही आमच्या राहण्याच्या ठिकाणाकडे निघालो. हवेत चांगलाच उष्मा होता. रस्ते प्रशस्त होते. आणि त्यावर प्रचंड रहदारी होती. टॅक्सी चालक अगम्य इंग्रजीत बोलत होता. त्यातला एखादा शब्द मला ओळखीचा वाटायचा. रस्त्याला नावे रामा नाइन, रामा फोर अशी. तिथे विमानतळावरील सुंदरीने आमचे हात जोडून भारतीय पद्धतीने स्वागत केले होते. नंतर कळले, ती तिथल्या लोकांची अभिवादनाची पद्धतच होती.  दुकानांमध्ये, हॉटेल्स, रेस्टॉरंट्स इ.  ठिकाणी देखील तिथले कर्मचारी दोन्ही हात जोडून अभिवादन करीत असत. 

थायलंड मध्ये अजूनही राजे, राण्या आणि राजघराण्यातील सदस्य यांचे मोठे प्रस्थ आहे. राजा म्हणजे तेथील लोकांसाठी देवच आहे. राजा आणि राजघराण्यातील व्यक्तींबद्दल कुणीही चुकूनसुद्धा  अनुचित अथवा अनादराने बोलत नाहीत. तेथील राजवाडा हे एक प्रेक्षणीय स्थळ आहे. परंतु तिथे पोषाखासंबंधी काही नियम आहेत. तसेच तिथे वावरताना काय काळजी घ्यायची, ज्या योगे त्या वस्तूची मर्यादा भंग होणार नाही याच्या काटेकोर सूचना दिलेल्या असतात. तुमचा पोषाख त्यांच्या नियमात बसणारा नसेल तर तिथे तुम्हाला काहीवेळाकरता दुसरा पोषाख दिला जातो, अर्थात थोडाफार मोबदला घेऊनच (जाताना तो परत करायचा असतो). थायलंडमध्ये बहुसंख्य लोक बौद्ध धर्माचे पालन करणारे आहेत. ठिकठिकाणी बुद्ध मंदिरे आणि बुद्धाच्या मूर्ती दिसतात. राजवाड्यात देखिल एक बुद्धमंदिर होते. रस्त्यावरून कधीही भगवी कफनी धारण केलेल्या बौद्ध साधूंचा जथा दिसतो. 

बॅकॉक मध्ये एक सूर्य मंदिर आहे, त्याचे नाव "वाट अरूण". वाट म्हणजे मंदिर. नदीच्या पात्रा जवळच असलेले ते मंदिर आहे. मंदिरात जाताना. अगदी कमी उंचीच्या असंख्य पायऱ्या चढून जायला लागतात. येताना, त्या पायऱ्या उतरताना प्रकरण अधिकच अवघड होते, कारण आधारासाठी कठडे वगैरे काही नाही. तिथे अशी आख्यायिका सांगितली जाते, की (बहुतेक) चीन देशातून जेडचा  (एकप्रकारचा मूल्यवान हिरव्या रंगाचा दगड) साठा असलेले जहाज त्या ठिकाणी बुडाले. नंतर त्यातील जेड आणि इतर मूल्यवान वस्तू हस्तगत करून, मंदिरासाठी आणि त्यातील मूर्तीसाठी वापरण्यात आले. मंदिर खूपच सुंदर आहे. त्या मंदिराच्या आजूबाजूला, जवळपास दुसरे कुठलेच  बांधकाम नाही. समोर नदीपात्र. संध्याकाळी मावळत्या सूर्याच्या झळाळणाऱ्या केशरी, पिवळ्या, सोनेरी  किरणांमध्ये ते दृश्य अजूनच देखणे दिसते. 

सकाळी दहा अकराची वेळ असेल. मला तिथल्या सुपर मार्केट मध्ये जायचे होते. तिथे आम्हाला पिण्याचे पाणी विकत घ्यायला लागत असे. हॉटेलपासून मार्केट १५-२० मिनिटांच्या अंतरावर असेल. पण माझ्या मुलाच्या चालीने चालायला अजून जास्त वेळ लागत होता. ऊन खूप होते आणि हवा अतिशय उष्ण आणि तापदायक होती. रस्त्यावर चालणारे फारसे कुणी नव्हते, पण वाहनांची रहदारी खूपच होती. फुटपाथवरून चालताना काही भटकी कुत्री दिसत होती. तिथे अनेक खाद्यपदार्थांचे स्टॉल्स होते. एकजात सारे मांसाहारी. त्या सर्व पदार्थांचा गंध वातावरणात पसरलेला होता. तिथे अनेक रिकाम्या टॅक्सी जाताना दिसत होत्या. परंतु मला पायी जाणे भाग होते, कारण मला जायचे असलेल्या ठिकाणाचे नाव आणि पत्ता मला माहीत नव्हता. मला सांगितलेल्या रस्त्यावरच्या खाणाखुणा शोधत मी चालले होते. मला माझ्या मुलासाठी जरा वाईट वाटत होते. कारण मलाच त्या उन्हात चालणे त्रासदायक वाटत होते, मग तो तर लहान मुलगा. पण बिचारा माझ्याबरोबर कुरकुरत का होईना चालत होता. 

सुपरमार्केट तसे फार मोठे नव्हते. परंतु विविध खाद्य सामुग्रीने भरलेले दिसत होते. सामानाने भरलेल्या उंच मांडण्या रांगेत ठेवलेल्या होत्या. समोरासमोर ठेवलेल्या मांडण्यांमधील जागा अगदी अरूंद होती. आणि दुपारची वेळ असूनही भरपूर गर्दी होती. एका विभागात अनेक प्रकारच्या भाज्या आणि फळे होती. फ्लॉवर, कोबी, गाजर, टोमॅटो अशी काही मोजकी ओळखीची मंडळी सोडली तर बाकीचा सारा अनोळखीच जमाव होता. खूपसाऱ्या हिरव्यागार पालेभाज्या सुद्धा होत्या. चांगल्या आणि ताज्या दिसत असूनही, त्यांचे नक्की काय करता येईल हे माहीत नसल्याने घेतल्या नाहीत. अनेक प्रकारची ताजी, रसदार फळे तिथे होती. रांबुतान नावाचे लाल रंगाचे लहानसे फळ होते. त्याची चव साधारण आंबटसरच असते. आणखी एक गोटीच्या आकाराचे लोंगॉन नावाचे फळ होते. वरचे कवच पूर्ण काढल्यावर आत अगदी मऊ आणि पांढऱ्या रंगाचे फळ असते.  त्यातली बी  बरीच मोठी असते. फळ चवीला चांगलेच गोड असते. तिथे एक खूप मोट्ठ्या मोसंबीसारखे दिसणारे फळ होते, त्याला पामेलो असे म्हणतात. ते सोलल्यावर आत फिक्कट पिवळा, पांढुरका असा गर असतो. साधारण संत्र्याच्या फोडीसारखा . चवीला आंबट, पण तिखट मीठ लावल्यावर चव चांगली लागते. तिथे तोतापुरी आंब्यासारखाच आकार असलेले, आत पिवळसर पांढऱ्या रंगाचा गर असणारे आंबे होते. त्याची साल पिवळी असली तरी आंबा चवीला बऱ्यापैकी आंबट असतो. हे आंबे तिथे सॅलड मध्ये वापरलेले बघितले. 'मँगो स्टिकी राईस'  ही त्यांची स्वीट डिश आहे. आंब्याची साल काढून, त्याच्या एकसारख्या चौकोनी फोडी करतात. नंतर त्यावर नारळाचे दाटसर दूध घालून, अगदी चिक्कट अशा भाताबरोबर देतात. त्याचीसुद्धा चव चांगली लागते. तिथे दुरीयान नावाचे अत्यंत उग्र वासाचे फळ होते. बाह्यभाग आपल्याकडील फणसासारखाच दिसतो. आतील गर देखील फणसाच्या गऱ्यासारखाच. इतरही विविध प्रकारची फळे तिथे होती. अनेक प्रकारच्या बेरी, चेरी, काळी, लाल, हिरव्या रंगांची द्राक्षे, आणि पेरू. तिथले पेरू आकाराने मोठे आणि खूप बिया असलेले होते. तिथे निरनिराळ्या फळांनी भरलेल्या लहान मोठ्या टोपल्या ठेवलेल्या होत्या. त्या टोपल्यांना रंगीत आणि आकर्षक रिबिनी लावलेल्या होत्या. सण, समारंभ अथवा अन्य काही निमित्ताने कुणाच्या घरी जाताना अशा फळांच्या टोपल्या भेटीदाखल दिल्या जातात. माझ्या पतीच्या कार्यालयातील सहकारी कर्मचारी, आमच्याकडे अशीच एक भलीमोट्ठी फळांची टोपली घेऊन आल्या होत्या. 

मार्केट मधल्या फ्रीज मध्ये गोड पाणी आणि मऊ, पांढऱ्या रंगाचे कोवळे खोबरे असलेली शहाळी ठेवलेली दिसत होती. शहाळ्याचा वरचा भाग छिललेला असतो. अगदी लहानसे गोल आकाराचे कवच ठेवलेले असते, जे सहजतेने काढता येते. मग त्यामध्ये स्ट्रॉ घालून आतील पाणी पिता येते.  खोबरे हवे असेल तर बाकीचे आवरण काढण्यासाठी जरा मेहनत घ्यावी लागते. 

एकंदरीत तिथली खरेदी फारच आनंददायक होती. परत येताना मी टॅक्सी करू शकत होते, कारण माझ्याकडे आम्ही राहत असलेल्या हॉटेलचे,  (इंग्रजी आणि थाई भाषेमध्ये) नाव आणि पत्ता छापलेले कार्ड होते. त्या नंतर मात्र मी जुजबी, उपयुक्त असे थाई भाषेतील शब्द पाठ करून ठेवले होते, जसे  साय, क्वॉ, तोंग इ. (डावीकडे, उजवीकडे, सरळ ). त्यामुळे तेथील विविध ठिकाणी जाणे येणे अधिक सुलभ झाले होते. 

बॅकॉक मधील वास्तव्यात काही वैशिष्ट्यपूर्ण पदार्थांची ओळख झाली. थाई पदार्थ जगप्रसिद्ध आहेत. त्यांचे पदार्थ अत्यंत रूचकर तर असतातच, त्यात वैविध्यही खूप अढळते. तिथे भात आणि नारळ याचा वापर अनेक पदार्थामध्ये केला जातो. लाल मिरच्यांचा वापर देखिल सढळपणे केलेला असतो. त्या पदार्थांच्या चवीची जरा सवय व्हावी लागते. तिथली ग्रीन किंवा रेड चिकन करी हा एक अत्यंत चविष्ट पदार्थ आहे. ज्यांना नारळाचे वावडे आहे, असे लोक सोडून सर्वांना नक्कीच आवडेल असा. बोनलेस चिकन (शाकाहारींनी वांग्याचे अथवा सुरणाचे काप वापरून बघावेत) नारळाच्या दुधात शिजवलेले असते. त्याच्यासाठी वापरले जाणारे वाटण देखिल वैशिष्ट्यपूर्ण असते. करण्यासाठी जरा किचकट. त्यात अनेक पदार्थ कमी जास्त प्रमाणात वापरलेले असतात. ते प्रमाण योग्य असणे फार महत्त्वाचे असते.  कारण प्रमाण कमी जास्त झाले की चवीमध्ये फरक पडतो. वाटण केल्यानंतर कोरड्या काचेच्या बाटलीत भरून फ्रीजमध्ये ठेवले, की तीन साडेतीन महिने सहज टिकते. साधारण चारजणांसाठी पुरेल इतके चिकन करण्यासाठी  त्यातले एक किंवा दोन चमचे वाटण पुरते.

तिथे आम्ही एका वॉटर पार्क मध्ये गेलो होतो. तेथे निरनिराळ्या आकाराच्या, उंचीच्या स्लाईडस होत्या. अनेक वळणे घेत पसरलेला स्विमिंग पुल तिथे होता. तो तलाव असला तरी त्यातील पाणी स्थिर नव्हते तर प्रवाही होते. एका विशिष्ट वेगाने आणि दिशेने ते सतत वाहत होते. जलक्रीडेची बरीच साधने तिथे होती. लहान मुलांबरोबरच काही मोठी माणसे देखिल जलक्रीडेचा आनंद लुटत होती. बाजूला काही लहान मोठे स्टॉल्स होते. त्यात पोहण्याचे पोशाख, टॉवेल्स, जलक्रीडा साहित्य असं बरच काही विक्रीस ठेवलेले होते. काही खाद्यपदार्थांचे स्टॉल्स देखिल होते. तिथे एक सॅलड होते, त्याचे नाव म्हणे "गाडो गाडो" . कैरी, कांदा, गाजर आणिक कुठल्या कुठल्या भाज्यांचे पातळ, उभे काप केलेले होते. त्यात भरपूर लाल मिरची (खूप बारीक चिरलेली) आणि दाण्याचा (भरड) कूट, इ. मिसळलेले होते. खाताना डोळ्यात पाणी येईल इतके तिखट, परंतु चव मात्र अप्रतिम होती.

आम्ही कंचनाबुरी येथे गेलो होतो. जाताना प्रसिद्ध क्वाय नदी लागते. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात जपानी सैन्याने ब्रिटिश युद्धकैद्यांकडून तेथे पूल बांधून घेतला होता. त्या पुलावरून एक ट्रेन ये जा करते. ते एक ऐतिहासिक महत्त्वाचे असे स्थळ आहे. आम्ही ट्रेनमध्ये बसून तो पुल ओलांडला म्हणून आम्हाला एक छोटेसे पत्र/प्रशस्ती पत्र देण्यात आले होते. तेथे घडलेल्या घटनांवर चित्रित केलेला  "ब्रिज ऑन दी रिव्हर क्वाय" नावाचा चित्रपट प्रसिद्ध आहे. कंचनाबुरीमध्ये पुरातन थाई संस्कृतीचा वारसा असलेलेली काही मंदिरे आहेत. दुसऱ्या महायुद्धासंदर्भातील एक संग्रहालय देखिल आहे. कंचनाबुरी हे फारसे गर्दी नसलेले शहर/गाव  आहे. संध्याकाळी  हॉटेल कडे परत येण्यासाठी वाहन मिळणे देखिल कठीण झाले होते. संध्याकाळी जेवणासाठी कुठले पदार्थ मागवावेत काही कळत नव्हते. पदार्थांची नावे अनोळखी, त्यात नक्की काय असेल माहीत नाही. त्यातल्या त्यात ओळखीचा म्हणून राईस मागवायचे ठरवले. त्यात देखील ऑलिव्ह राईस, पाईनॅपल राईस असे प्रकार होते. मनात आले अननस आणि चिकन हे एकत्र कसे लागेल?  एका प्लेट मध्ये गरम वाफा येत असलेला राईस आम्हाला आणून देण्यात आला. अननस आणि चिकनचे बारीक तुकडे त्यात होते. त्यावर कदाचित सजावटी असेल.. थोडी कांद्याची हिरवीगार पात  चिरून पसरलेली होती, बेझील ची पाने पण दिसत होती. त्या सर्व मिश्रणाची एकत्र चव फारच छान होती. 

दुसऱ्या दिवशी आम्ही बँकॉक मध्ये  परत आलो. मुक्कामी पोहोचायला दुपार झाली होती. घरी काही करायचे किंवा जेवणासाठी बाहेर जायचे हे दोन्ही पर्याय मला फारसे रूचत नव्हते. मग आम्ही त्याच हॉटेलच्या किचन मधून थोडेफार जेवण मागवायचे ठरवले. भरपूर दमणूक झाल्याने कुणालाच फारशी भूक नव्हती. परत राईसच मागवला होता कारण थाई पदार्थांची अजून नीट ओळख झालेली नव्हती. त्या बरोबर चिकन होते, त्याचे नाव  'गाँग बाओ जिडींग' (मला ऐकून समजलेला उच्चार असा आहे). बोनलेस चिकन, त्यात भरपूर लाल मिरच्या आणि काजू होते.  ग्रेव्ही नव्हती पण अगदी कोरडेही नाही. काहीसा गोडसर, तिखट असा दाट सॉस त्यामध्ये होता. सोबत लांब, जाडसर कणी असलेला पांढराशुभ्र आणि सुवासिक भात. तिथल्या तांदूळाचा भात थोडासा चिकटच होतो. अप्रतिमच  चव होती त्याची. सिंगापूर मध्ये सुद्धा हा पदार्थ मिळतो. फक्त त्यात काजू ऐवजी तळलेले दाणे वापरलेले असतात. 

बँकॉक मध्ये असताना आम्ही काही वेळा बोलिंग  साठी जायचो. निरनिराळ्या वजनाच्या बॉल्सच्या सहाय्याने, दुसऱ्या टोकापाशी असलेल्या लाकडी बाहुल्या पाडायच्या. प्रत्येक लेन वर एक छोटा स्क्रीन टांगलेला असतो, त्यावर तुमचा स्कोअर दिसतो.  येताना तिथेच खालच्या मजल्यावरच्या रेस्टॉरंट मध्ये आम्ही जात असू. वेगवेगळे रूचकर थाई आणि इतरही काही पदार्थ  तिथे मिळायचे. फार कमी शाकाहारी पर्याय उपलब्ध होते. सुंदर आणि आकर्षक भांडी, थाळ्या, पेले इ. मध्ये विविध पदार्थ मिळत. तिथले कर्मचारी ते सारे टेबलवर नीट नेटके मांडत असत. अत्यंत आदबीने काय हवे, नको याची चौकशी करीत. तशीच आदब, तसेच सौजन्य मी बँकॉक मध्ये सर्वत्र अनुभवले. बहुसंख्य  थाई लोक गोरीपान आणि सडपातळ.  प्रत्येकवेळी दोन्ही हात जोडून अभिवादन करीत.  दुकाने, हॉटेल्स इ. ठिकाणचा कर्मचारीवर्ग मदतीसाठी तत्पर असे. 

तिथल्या सुखुमवित नावाच्या अत्यंत गजबजलेल्या विभागात आम्ही गेलो होतो. फुटपाथवर अनेक विक्रेते वेगवेगळ्या वस्तू विकत होते. विकत घेणारे किंमतीसाठी घासाघीस करीत  होते. तिथे मात्र सर्व सौजन्य, आदब इ. लुप्त झालेले दिसले.  "हं म्हणजे थायलंड मध्ये देखिल पृथ्वीतलावरचीच माणसे राहतात तर" , माझ्या मनात आले. तिथे डोसा हट नावाचे खाद्यगृह बघितले. तिथल्याच एका भारतीय क्षुधाशांती गृहामध्ये आम्ही गेलो होतो. बॅकॉक मधले असले, तरी तिथले कर्मचारी अगदी भारतीय पद्धतीनेच वागत होते. बऱ्याच दिवसांनी रोटी, मेथी-मटर-मलई, पालक-पनीर, जिरा-राईस  इ. ओळखीची नावे मेन्यू कार्डवर बघितल्यावर बरे वाटले. त्या हॉटेलजवळच एक लहानसे दुकान होते. तिथे सर्व भारतीय किराणा सामान मिळत होते. 

बॅकॉक मध्ये "चाओ फ्राया" नावाची नदी आहे. आम्ही ज्या ठिकाणी गेलो होतो तेथील नदीचे पात्र तसे खूप विस्तीर्ण वगैरे नाहीये, परंतु पाण्याला जबरदस्त ओढ होती.  पाणी तसे बऱ्यापैकी गढूळच दिसत होते, म्हणजे पिण्यासाठी फारसा उपयोग नसावा. त्या नदीच्या किनाऱ्यावर  तरंगता बाजार भरलेला असतो. दुकाने म्हणजे लहानमोठ्या नौका आणि तराफे. खरेदी करणारे देखिल लहान लहान नौकांमधून तेथे येतात. किनाऱ्यावर काही  लाकडी बांधणीची घरे देखिल दिसतात. त्या घरांचे अंगण म्हणजे नदीचे पात्र. भारतामध्ये घरांपाशी जशी वाहने उभी असतात, तशा त्या घरांजवळ लहान लहान नौका ठेवलेल्या असतात. थाई काकू, मावशा  खरेदीला, एकमेकींकडे जाताना वगैरे नौकेतून प्रवास करतात.  चाओ फ्राया नदीतून प्रवाशांसाठी काही मोटर बोटी असतात. एका बोटीत नावाडी धरून चार ते पाच जण बसू शकतील इतक्याच मोठ्या असतात. खूप वेगाने त्या बोटी चालविल्या जातात. परंतु ज्या ठिकाणी तरंगता बाजार असतो, तिथे त्यांचा वेग कमी केला जातो. त्यातून जाताना किनाऱ्यवरील बाजार बघता येता. नदीत लहान मोठे मासे भरपूर असतात. त्यांना देण्यासाठी काही अन्नपदार्थ किनाऱ्यावर आणि काही वेळेस नावाड्याकडे देखिल  विक्रीस असतात. बोटीतून जाताना ते पदार्थ नदीत टाकले, की माशांच्या झुंडी बोटीच्या भोवती जमतात. 

रात्री खूप उशीरापर्यंत चालू असणारे "फ्ली मार्केट"  हे बॅकॉकमधील एक आकर्षण केंद्र आहे. कधीही तिथे गर्दी असतेच. विविध प्रकारच्या वस्तूंनी सजलेली असंख्य दुकाने तिथे आहेत. वस्तू खूपच स्वस्त असतात. तुमच्याकडे थोडेफार बार्गेनिंग स्किल असेल तर तुम्हाला अत्यंत माफक दरात कलाकुसरीच्या सुंदर सुंदर वस्तू, रेशमी कापड, कपडे इ. मिळू शकतात. परंतु तिथले अरूंद गल्लीबोळ, गर्दी आणि सततचे अवाज यामुळे त्यामुळे नकोसे वाटते. आम्ही उत्साहाने तिथे गेलो होतो, परंतु एकंदरीत रागरंग पाहून लगेचच तेथून बाहेर आलो. 

बघता बघता माझ्या परतीचा दिवस आला होता. अजून पाच सहा महिन्यांनी मला परत यायचेच होते, कारण पतिदेवांचे वास्तव्य अजून काही काळ तरी बँकॉक मध्येच असणार होते. त्या दिवशी आभाळ अगदी भरून आले होते. आम्ही तिघे विमानतळावर पोहोचलो तेव्हा पावसाची सुरूवात झालीच  होती. विमानतळावर एक निराळेच नाटक सामोरे आले होते. आमची तिकिटे असलेल्या विमानाचे, क्षमतेपेक्षा जास्त आरक्षण केले गेले होते. कुणाची चूक होती माहिती नाही, पण मी आणि आणखी काही प्रवासी उगीचच अडकले होते.  काहीवेळाने आम्हाला परत बोलावण्यात आले. आम्हाला दुसऱ्या विमानाची तिकिटे देण्यात आली. तसदी बद्दल दिलगिरी व्यक्तं करून, नुकसान भरपाई म्हणून तिकिटाची रक्कम परत करण्यात आली होती.  परंतु माझ्या मनात काळजीचे काहूर उठले होते. मला ज्या विमानाचे तिकीट देण्यात आले होते ते बॅकॉक-मुंबई असे नव्हते, तर बॅकॉक-दुबई होते. आधी दुबईला जाऊन नंतर दुसऱ्या विमानाने मुंबई गाठायची होती. माझ्याकडे सामान भरपूर होते. पुण्यातील आमच्या नातेवाइकांना देण्यासाठी म्हणून बरीच खरेदी केलेली होती. सोबत माझा लहान मुलगा  होता. या सर्वांना सांभाळून, दुबईच्या अनोळखी विमानतळावर मी सारे सोपस्कार पार पाडू शकेन की नाही? ही चिंता मला सतावत होती. माझे मुंबई-पुणे  तिकीट तर वायाच गेले होते. दुसरी बस कधीची मिळेल? माहिती नव्हते. पण सध्या तो विचार करण्यात काही अर्थच नव्हता. मी आणि माझा मुलगा काहीच कारण नसताना, दुबईला जाणार होतो. 

(क्रमशः) 

गावोगावी ... (५)

 देशोदेशीच्या माणसांच्या वेगवेगळ्या तऱ्हा. भाषा, संस्कृती, वेषभूषा, चाली रीती. सारे काही वेगळे. प्रत्येक देशीचे काही आगळेवेगळे वैशिष्ट्य आहे. प्रत्येकाचा इतिहास अनेक रसभरित कथानकांनी परिपूर्ण आहे. सर्वत्र संस्कृतीची जपणूक केली जाते.अधुनिक युगाच्या नव्या संकल्पना स्वीकारताना,भूतकाळ सर्वस्वी झुगारलेला नसतो. जुन्याला नवकल्पनांची  जोड देत हा वारसा जपलेला असतो. जगाच्या पाठीवर कुठेही जा.. माणसे अंतर्यामी समानच असतात हे मात्र त्रिवार सत्य. त्यांचा देश, वेष, भाषा वेगळी असेल, पण मानवी भाव भावना त्याच असतात. 

 

मुंबई विमानतळाच्या प्रवेशद्वारापाशी मी प्रवासी सामान आणि माझा साडेचार वर्षांचा मुलगा यांच्यासह थांबलेली होते. मी जाणार होते सिंगापूरला. माझा पहिलाच परदेश प्रवास होता तो. फ्लाईट रात्री उशीरा होती. पण मी वेळेच्या कितीतरी आधीच मुंबई विमानतळावर पोहोचले होते. 

पुणे ते मुंबई विमानतळ अशी के. के. ट्रॅव्हल्स ची बस होती. ती बस प्रत्येक प्रवाशाच्या घरापर्यंत येत असे. परतीचा प्रवास पण तसाच, मुंबई विमानतळ ते घर. खूपच सोयीची सुविधा होती ती. त्या दिवशी बऱ्याच लवकर माझ्या प्रवासाला सुरुवात झाली होती. आणि वेळेच्या खूप आधी मुंबईमध्ये पोहोचले होते. तिथे मला सांगितले की फ्लाईटच्या  तीन तास आधी मला आत प्रवेश मिळेल. त्यामुळे तो पर्यंत म्हणजे जवळ जवळ अडीच ते तीन तास बाहेरच थांबणे क्रमप्राप्तं होते. माझे प्रवासी सामान आणि एकाजागी स्वस्थ थांबायला अजिबात तयार नसलेला माझा मुलगा, यांना सांभाळताना माझी चांगलीच तारांबळ होत होती. शेवटी एकदाचा आम्हाला विमानतळाच्या आत प्रवेश मिळाला. सारे सोपस्कार पार पडले आणि आम्ही सिंगापूरला निघालो होतो. 

 

विमान आकाशात झेपावले. सकाळपासून माझ्यासोबत प्रवास करणारा माझा छोटुसा पोर कधीच झोपेच्या अधीन झाला होता. सिंगापूर भारताच्या अडीच तास पुढे आहे. सिंगापुरामध्ये आमचे विमान पोहोचले तेव्हा लख्खं उजाडले होते. नुकताच पाऊस पडून गेलेला असावा. सिंगापूरचे चँगी विमानतळ हे जगातील सर्वोत्तम  विमानतळांपैकी एक आहे. स्वच्छ, नीटनेटके आणि सुंदर. जागोजागी माहितीचे फलक लावलेले. कुणाला काही विचारायची जरूरच नव्हती. तिथले कर्मचारी मदतीस तप्तर होते. प्रवाशाशी सौजन्याने वागत होते. आम्ही सरकत्या जिन्यावरून खाली येत होतो. समोर काउंटर्स जिथे पासपोर्ट व्हिसावर शिक्के घ्यायचे होते. त्याच्या पलीकडे काचेची भिंतच होती. त्या पलीकडे काही लोकं थांबलेली होती. माझा मुलगा तिकडे बोट दाखवत  अत्यानंदाने सांगत होता, " आई तो बघ बाबा". 

 

सिंगापूरचे प्रथम दर्शन अत्यंत आल्हाददायक होते. स्वच्छ, प्रशस्त रस्ते, शिस्तशीर रहदारी, रस्त्याच्या कडेला, मध्यभागी जिथे शक्य असेल तिथे हिरवीगार झाडे होती. काही झाडांवर रंगीबेरंगी फुले होती. तिथे सारे काही आखीव रेखीव. इमारती एकसारख्या, नीट नेटक्या रंगवलेल्या होत्या. सिंगापूर मध्ये इमारतीच्या भिंतीवर अथवा रस्त्यात कुठेही पोस्टर्स, होर्डिंग्स वगैरे दिसत नाहीत. भिंतीवर कुठे भित्तीचित्रे दिसत नाहीत. सारे स्वछ आणि सुंदर. या साठी प्रशासन आणि नागरिकांची एकवाक्यता असणे गरजेचे आहे. इथे प्रशासनाने केलेले नियम कसोशीने पाळले जातात. 

निवासी इमारतींच्या जवळ मुलांसाठी तयार केलेली क्रीडांगणे होती. त्या क्रिडांगणांमध्ये आकर्षक रंगसंगती असलेले क्रिडेची साधने देखिल होतील. कुठेही  मोडलेले, नादुरूस्त, रंग ऊडालेले असे काहीच नव्हते.

सिंगापूरच्या वास्तव्यात प्रकर्षाने जाणवली ती त्या शहराची रचना. सुंदर, आकर्षक तर आहेच, परंतु नागरिकांच्या सर्व गरजांचा विचार करून सोयिस्कर देखिल केलेली आहे. सर्वसामान्य नागरिकांच्या, दररोजच्या गरजांचा योग्य तो आढावा घेऊन अनेक सोयी सुविधां उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. इथल्या बसेस आणि एमआरटी (ट्रेन्स) वक्तशीर आणि आरामदायी आहेत. स्टेशनवर चार भाषांमध्ये उद्घोषणा केली जाते. सर्वत्र माहिती फलक आणि नकाशे असतात. त्यामुळे खाजगी वाहन नसले तरी प्रवासकरणे सुलभ आहे.

रस्त्याच्या कडेचे फुटपाथ चांगले रुंद आहेत. त्यावर ठराविक अंतरावर कचरा टाकण्यासाठी ठेवलेया पेट्या आहेत. त्यावर झाकणे आहेत. त्यातून कचरा बाहेर, बाजूला पडलेला कधीच दिसत नाही. ठराविक अंतरांवर मोठाली झाडे लावलेली आहेत. काही ठिकाणी पूर्ण फुटपाथवर छप्पर घातलेले आहे. सिंगापूरमध्ये कधीही पडणाऱ्या पावसापासून संरक्षण करण्यासाठी सोय आहे. पाउस नसेल तेव्हा कडक उन असते. त्यामुळे चालणाऱ्यांना ती खूपच चांगली सुविधा आहे. पार्कींगसाठी जागा आरक्षित केलेल्या आहेत. किंवा काही ठिकाणी बहुमजली वाहनतळ आहेत. इमारतींच्या खाली मोकळ्या जागेत बेंचेस, टेबले ठेवलेली असतात. काही ठिकाणी विविध पेयांची व्हेंडींग मशीन्स आहेत. तिथल्या निवासी क्षेत्रात सुपर मार्केटस, वेटमार्केटस इ. आहेत. सिंगापूर मध्ये जागोजागी अनेक उद्याने आहेत. तिथे व्यायामाची साधने ठेवलेली असतात. त्याचा वापर ज्येष्ठ नागरिकांपासून लहान मुलांपर्यंत सारेजण करतात. एकंदरीत इथल्या शासनाने, नागरिकांचे रोजचे आयुष्य सहज आणि सोप्पे केलेले आहे. 

 

सिंगापूरमधली मला सगळ्यात आवडलेली सुविधा म्हणजे इथली समृद्ध आणि सुसज्ज ग्रंथालये. ग्रंथालयामध्येच वाचनाची पण सोय आहे. तिथे अनेकजण वर्तमानपत्रे, पुस्तके वाचत बसलेले असतात. विविध विषयांची अनेक पुस्तके इथे आहेत. इंग्रजी, चायनिज, मलेशियन आणि तामीळ भाषांमधली आमाप ग्रंथसंपदा इथे दिसते. त्याचे अतिशय काळजीपूर्वक जतन केलेले आहे. प्रत्येक निवासी क्षेत्रात एक ग्रंथालय आहेच. ग्रंथालयाची वार्षिक वर्गणी खूपच कमी आहेत. एका सभासदास साधारण आठ पुस्तके घरी नेता येतात. तिथे ऑडीओ बुक्स आणि सीडीजचा  देखिल प्रचंड साठा आहे. आणि हे सारे पद्धतशीरपणे ठेवलेले आहे. कुठले पुस्तक, अथवा सिडी त्या प्रचंड ग्रंथालयांमध्ये कुठे आहे, हे अचूकपणे शोधता येते.  

सिंगापूरमध्ये चार भाषा प्रामुख्याने वापरल्या जातात. चायनिज, मलेशियन, तामीळ आणि इंग्रजी. तसे इथे देशोदेशीचे आणि अठरापगड जाती धर्माचे लोक अढळतात. भारतीय समुदायाचे प्रमाण लक्षणीय आहे. यात गुजराथी, पंजाबी आणि तामीळ लोकसंख्या जास्त आहे. महाराष्ट्रीयन देखिल भरपूर आहेत आणि अर्थात महाराष्ट्र मंडळ देखिल आहेच. सिंगापोरियन लोकं शांतताप्रिय आहेत. भांडणे, मारामाऱ्या, आरडाओरडा अगदी क्वचित होताना दिसतात. सर्व नागरिक कायदे आणि नियमांचे पालन करतातच. कारण तसे न केल्यास जबरदस्त दंड अथवा शिक्षा केली जाते. इथले प्रशासन नेहमी सावध आणि जागरूक असते. त्यामुळे इथल्या नागरिकांचे जीवन सुरक्षित झाले आहे. 

 

घरी पोहोचल्यावर दुपारी थोडी विश्रांती घेऊन, संध्याकाळी बाहेर जायचे ठरवले होते. पुण्याहून निघताना वाटत होते, दुसऱ्या देशात मी जाणार. तिथले रीतिरिवाज, भाषा, पोषाख सारे काही वेगळे, माझ्या सवयीचे नसलेले. तिथे राहणे, वावरणे जमेल की नाही मला?  

संध्याकाळी आम्ही ज्या भागात होतो तो अतिशय गर्दीचा भाग होता. अनेक हॉटेल्स, रेस्टॉरंट्स आणि शॉपिंग मॉल्सने इ. ने गजबजलेला होता. तऱ्हेतऱ्हेच्या वस्तूंनी सजलेली दुकाने होती. झगमगणाऱ्या दिव्यांची आकर्षक प्रकाशयोजना केलेली होती. तिथल्या फुटपाथवर काही विक्रेते निरनिराळ्या वस्तू विकत होते. घड्याळे, पर्सेस स्कार्फ आणि बरेच काही. देशोदेशीचे लोक तिथे दिसत होते. त्यांचे रंग, रूप, भाषा सारे काही निराळे. प्रत्येक जण स्वतःच्या विश्वात मश्गुल होता. स्वतःचा खाजगीपणा सारेचजण जपत होते. तसेच दुसऱ्याच्या खाजगीपणाचा देखिल आदर राखला जात होता. माझ्या मनावरचे दडपण जरा दूर झाले. त्यानंतर तिथे वावरताना, मला कसलीच अडचण भासली नाही. 

 

कालचा पूर्ण दिवस आणि रात्र मी प्रवासच करीत होते. त्यांमुळे आता जास्त उत्साह नव्हता. घरी लवकरच जायचे असे ठरवले.  तिथे मॅकडोनाल्ड बर्गर ची मोठी पाटी होती (आता पुण्यात मॅकडोनाल्ड आहे, पण त्या वेळी नव्हते). 

काउंटरच्या वर मेन्युबोर्ड लावलेले. आपल्याला हवे असलेले पदार्थ आपणच घेऊन यायचे अशी पद्धत. भरपूर बर्फ असलेला कोकाकोलाचा मोट्ठा कागदी पेला तिथल्या पदार्थांसोबत दिला जाई. माझ्यासाठी तो प्रकार नवीनंच होता. पण छान होता. पुढील संपूर्ण वास्तव्यात, कुठेही स्थळदर्शन अथवा शॉपिंग करताना आम्ही  जास्त करून मॅक, के एफ सी, बर्गर किंग यांचाच आश्रय घेत होतो. कारण अतिशय कमीवेळात मिळणारे आणि संपणारे असे पदार्थ असतात. शिवाय नेहमीच स्वच्छ, चवदार आणि माफक किंमती मध्ये मिळतात.  

सिंगापूरमध्ये फुडकोर्ट हा प्रकार प्रथमच  पाहिला (आता भारतात सुद्धा काही ठिकाणी फुड कोर्ट दिसतात ). एका मोठ्या हॉल मध्ये चारही बाजूला वेगवेगळ्या खाद्यपदार्थांचे स्टॉल्स होते. मधल्या जागेत खुर्च्या टेबले मांडलेली. प्रत्येकाने ट्रे मधून  हवे ते पदार्थ घेऊन यायचे. आणून देणारे कुणी नाही. पदार्थांच्या स्टॉल्स मध्ये खूप विविधता असते. कोरियन, मलेशियन, थाई, चायनीज, इंडियन असे विविध प्रकार. एका ठिकाणी सर्वप्रकारची थंड, गरम पेये मिळतात. पाणीसुद्धा विकतच घ्यायचे. गर्दी खूपच, टेबल शोधायला लागते. 

 

मी तिथे फिश सूप आणि राईस घेतला होता. अगदी पातळ आणि उकळते सूप, त्यामध्ये फिश चे दोन चार तुकडे, समुद्री शैवाल (सीवीड), एखदी पालेभाजी, टोमॅटोची एखादी बारकीशी फोड इतकेच. सोबत एका छोट्या बाऊल मध्ये साधा पांढरा भात. नूडल्स हवे असतील तर सूपमध्ये मिसळून देणार. काउंटरवर दोन तीन प्रकारचे सॉस असतात. प्रत्येकाने त्याच्या आवडीप्रमाणे ते घ्यायचे. सोयासॉस मध्ये बारीक चिरलेल्या लालमिरच्या घातलेल्या. ते त्या सूप मध्ये मिसळून घ्यायचे. मिरच्या भयंकर तिखट असतात. त्यामुळे घेताना जरा जपूनच. सूप अत्यंत चवदार होते.

तिथेच "यांग तो फू" नावाचा  एक स्टॉल होता. निरनिराळ्या चिरलेल्या भाज्या, चिकन, बिफ, मासे इ. चे अत्यंत पातळ कापलेले तुकडे इ. बरेच वेगवेगळे पदार्थ मांडून ठेवलेले असतात. एका वाडग्या मध्ये त्यातील आपल्याला हवे ते निवडून घेऊ, तो वाडगा तिथल्या कर्मचाऱ्याकडे द्यायचा. तो ते सर्व मोजून, त्याचे किती पैसे द्यायला लागतील ते सांगतो. त्यानंतर ते सारे पदार्थ एखाद्या मोठ्या, स्टील ची बारीक जाळी असलेल्या मोठ्या खोलगट गाळणीत काढतो. त्या गाळणीचा दांडा चांगला लांब असतो. तिथे उकळत असलेल्या सूपच्या भांड्यात ती गाळणी बुडवून त्याचा दांडा भांड्याच्या कडेला अडकवून ठेवतो. साधारण पाच एक मिनिटात ती गाळणी बाहेर काढतो. त्या अवधीत त्यातील पदार्थ हवे तितके शिजलेले असतात. मग ते सर्व परत एका बाऊलमध्ये ओतून त्यावर गरम सूप वाढतो. त्या सोबत भाताचा एक छोटा बाऊल देतात. आणि काही सॉस. अतिशय चवदार पदार्थ आणि आरोग्यासाठी उत्तम. कारण त्यात तेल, मसाले इ. काहीच नाही. 

 

एकदिवस तिथल्या फूडकोर्टमधील जपानी स्टॉलमधून जेवण घेतले होते. चार भाग केलेली काळ्या रंगाची प्लेट. एका भागात भात, दुसऱ्या भागात  फिश किंवा चिकन असे काही, एकात सॉस सारखे काही तरी, आणि एकात जपानी पद्धतीचे लोणचे, ज्यात वाळवलेले बारके मासे असतात. सोबत गरम मिसो सूप. हा प्रकार पण मला आवडला. तिथे सर्वजण जेवताना चॉपस्टिक्स वापरत होते. आजकाल माझा लेक आणि त्याचा बाबा चांगले सराईतपणे चॉपस्टिक्स वापरतात. मला अजून तितकासा सराव नाही झालेला.

सिंगापूर मध्ये "बोट की" नावाचा एक विभाग आहे. नदी किनाऱ्यालगत असलेला हा भाग, संध्याकाळ नंतर चांगलाच गजबजलेला असतो. नदीमध्ये नौकाविहारासाठी अनेक लहान लहान नौका असतात. किनाऱ्यावर विविध देशांच्या भोजनाचा आस्वाद घेता येतो. भिंती, दारे, खिडक्या इ. काही नाही. फक्त कापडी छत असते. काही ठिकाणी टेबलवर मांडलेले, सुंदर, डौलदार आकाराचे मेणबत्तीचे स्टॅंडस दिसतात. प्रकाशयोजना अगदी माफक आणि जेमतेमच असते.  रात्रीच्या वेळेस, अंधाऱ्या पाण्यावर चालणाऱ्या प्रकाशमान नौका, हलक्या आवाजातले संगीताचे सूर आणि गार वारा असे जादुमयी वातावरण असते. तिथून दूरवरचा मरलायन देखिल दिसतो.

सिंगापूर मध्ये मी असताना मी आणि मुलगा दिवसभर घरीच असायचो कारण बाबाचे ऑफिस असायचे. तिथे नवखी असूनही, मला एकटीने सगळीकडे जाण्यात काहीच अडचण जाणवत नसे. त्याचे ऑफिस सनटेक सिटी मध्ये होते त्यावेळी. एकदिवस मी संध्याकाळी साधारण ऑफिस संपायच्या वेळेस सनटेक सिटी मध्ये गेले होते. तो खाली येई पर्यंत मी आणि माझा मुलगा तिथली दुकाने, वस्तू बघत वेळ घालवत होतो. एकाजागी एक फुगेवाला होता. वेगवेगळ्या कार्टून्सच्या आकाराचे हवा भरलेले फुगे त्याच्याकडे होते. ते घेण्यासाठी मुलगा हट्ट करायला लागला, म्हणून मी तिथे गेले. किंमत विचारली तर एक फुगा चार का पाच सिंगापूर डॉलर एव्हढ्या किंमतीचा होता. मला अजून डॉलर मध्ये खर्च करायची सवय नव्हती. माझा हिशोब सुरू झाला. चार  डॉलर्स म्हणजे शंभर रूपये ( त्यावेळी १ सिंगापूर$ = २५ रू. होता,आता त्याची किंमत दुप्पट झाली आहे). शंभर, सव्वाशे रुपये खर्च करून एक हवा भरलेला फुगा घ्यायचा मला धीर होईना. असा काही वेळ गेला. मुलाचा हट्ट चालूच होता. 

बाबा आल्याबरोबर त्याने लगेच त्याच्याकडे तक्रार केली, " बाबा, आई मला फुगा घेऊन देत नाहीये."  बाबाने विचारले काय झाले ते.. मग त्या फुगेवाल्याकडे जाऊन दोन तीन फुगे घेऊन आला. लाडक्या लेकाचा हट्ट, बाबा पुरवणारच ना? पण मला जरा राग आला. मी त्याला म्हणाले,  "अरे मी नाही म्हणाले असताना तू का घेऊन दिलेस फुगे? १०० रूपयांचा चा फुगा कशाला पाहिजे? काही वेळातच तो फुटून  जाईल. मग काय उपयोग?"  मी असे बोलतेय, तो पर्यंत मुलाच्या हातातला एक फुगा खरच फुटला होता. मी म्हणलं, "बघ मी सांगत होते ना".  त्या वेळी माझ्या पतीने मला जे सांगितले ते मी आजतागायत विसरले नाही. तो म्हणाला, 

"शंभर रूपये, चार डॉलर आणि ते खर्चून घेतलेली वस्तू उपयोगी आहे कि निरूपयोगी वगैरेचे महत्त्व आपल्याला. त्या लहान मुलाला काय त्याचे? त्या फुग्याची किंमत शंभर रूपये असेल, पण तो मिळाल्यावर त्याला जो आनंद झाला, त्याची किंमत लाख मोलाची आहे. वस्तूची किंमत फक्त पैशात मोजायची नसते." 

तेव्हापासून जेव्हा कधी असा प्रसंग येतो, माझे पुणेरी, कोकणस्थी मन हिशोब करायला लागते, तेव्हा मला तो प्रसंग आठवतो. 

 

बघता बघता आमचा तिथला मुक्काम संपत आला होता. परत जाण्याची तयारी सुरू झाली. त्या लहानशा कालावधीत, अनेक आठवणींचा संचय झालेला होता. माझ्या मुलाची काही छोटी, मित्रमंडळी झाली होती तिथे. इमारतीच्या जवळ असलेल्या क्रिडांगणावर, सकाळ, संध्याकाळ ते सगळे मनसोक्त दंगा करीत असत.एकमेकांची भाषा त्यांना कळत नव्हती, पण त्यामुळे त्यांना काहीच फरक पडत नसे. 

 

माझे पती अजून काही काळ सिंगापूरमध्येच राहणार होते. आम्ही विमानतळाकडे निघालो. काही बोलावेसे वाटत नव्हते. टॅक्सीच्या काचेतून सिंगापूर दिसत होते. आता इथे परत कधी येईन असे वाटत नव्हते. तो काळच अनिश्चितीचा होता. पुण्यात आम्ही दोघेच (मी आणि माझा मुलगा) राहणार होतो. तो विचार पण त्रासदायक वाटत होता. विमानतळाच्या प्रवेशद्वारातून आत प्रवेश केला. मागे वळून पाहिले आणि सिंगापूरचा निरोप घेतला. त्यावेळी मला  माहिती नव्हते, की अजून काही वर्षांनंतर मी परत सिंगापूर मध्ये येणार होते, खूप मोठ्या कालावधीसाठी.  

आणि सिंगापूर जणू माझे दुसरे घरच होणार होते. 

 

(क्रमशः) 

गावोगावी ...(४)

प्रत्येक गाव, प्रत्येक शहर वेगळेच असते. त्यांना स्वतःचे एक व्यक्तिमत्त्वही असते. भाषा धर्म, चाली-रीती  एक असले तरीही हे वेगळेपण अढळते. भाषेचा लहेजा देखील वेगळा भासतो. नुसत्या बोलण्याच्या पद्धतीवरून, बोलणारा पुण्याचा आहे की मुंबईचा, नागपूरचा आहे की साताऱ्याचा हे ओळखता येतेच.  प्रत्येक शहराची एक खासियत असते. वेगळेपण म्हणा ना. आणि त्या वेगळेपणाचा, तिथल्या शहरवासीयांना अभिमान असतो.

पुणे शहरा जवळ असलेले अहमद नगर हे शहर, पुण्याच्या तुलनेत लहान असले, तरी महत्त्वाचे व्यापारी केंद्र आहे. विशेषतः कापड, कपडे इ च्या व्यापारासाठी. लग्नाचा  बस्ता बांधण्याकरिता, खरेदी करता बाहेरच्या शहरांमधून  वऱ्हाडी मंडळी इथे येतात. प्रवासी सुविधा आणि उत्तम रस्ते, यामुळे  नगरला जाणे आता चांगलेच सोयीस्कर झाले आहे. 

परंतु काही वर्षांपूर्वी परिस्थिती जरा वेगळी होती. पुण्यापासून नगरपर्यंत जायला. साडे तीन ते चार तास सहज लागत, एसटी बसने. कारण बस शिरूर, शिक्रापूर असा वाटेत लागणारा प्रत्येक थांबा घेत चालत असे. काही वेळा एका थांब्यावर किती वेळ थांबायचे, हे वाहक आणि  चालकाच्या मर्जीवर ठरत असे.

बस स्टॅंड पासून घरी जायला टांगा करावा लागे. टांग्यात पुढच्या बाजूला टांगेवाला बसलेला असे. त्याच्या हातात चाबूक असला, तरी त्याचा वापर करायची वेळ त्याच्यावर सहसा येतच नसे.  टांग्याची घोडी चांगलीच माणसाळलेली असत. तिथले गर्दीचे रस्ते, त्यांच्या चांगले सवयीचे झालेले असत. टांग्यात पाठीमागे दोन अथवा जास्तीत जास्त तीनजण बसतील इतकीच जागा असे. पायापाशी प्रवासी सामान ठेवून आम्ही तिथे बसत असू.  नंतर नंतर तिथे रिक्षाही दिसू लागल्या होत्या.  परंतु आम्ही मात्र घरी टांग्यातूनच जायचे.  

अहमदनगर म्हणजे माझे आजोळ. तिथल्या चितळे रस्त्यावर, माझ्या आजीचे दुमजली घर होते. घर अजून आहे, पण जुने स्वरूप जाऊन आता तिथे चार मजली नवी इमारत उभी आहे. अनेक वर्षात मी तेथे गेले नाहीये. आजी गेली मामा, मामी, मामेबहिणी आणि भाऊ आता पुण्यातच असतात.

अहमद नगर तसे लहानसे शहर. माणसे मिळून मिसळून राहणारी. वागण्या बोलण्यात मोकळेपणा असलेली अशी.. निदान माझ्या आठवणीत तरी तशीच आहेत. आजीच्या घराच्या एका बाजूला गांधी, मेहेर असे गुजराथी शेजारी, तर दुसऱ्या बाजूला डॉ ताबे यांचे घर. आजीचे घर जुनेच पण दोन मजली होते. तळमजल्यावर स्वयंपाक घर, त्याच्या मागे चौक, न्हाणीघर . तिथेच पाण्याचा एक लहानसा हौद होता. दुसऱ्या मजल्यावर, एक खूप मोठी खोली (त्याला सगळे  हॉल  म्हणत)  होती. त्याच्या बाजूला आणखी एक खोली आणि गच्ची. हॉलच्या समोर आणि बाजूला चांगली लांब रुंद बाल्कनी होती. हॉल मध्ये दुपारच्या वेळी आजीचा शिवणक्लास चालत असे. दोन तीन शिवणाची मशीन्स होती. तिच्याकडे शिवण शिकायला पुष्कळ मुली, बायका येत. आजीला त्या सगळ्या 'बाई' म्हणत.  मला पाहिले की म्हणत, "पुण्याहून नात आली वाटतं ?"  आजीच्या शिवणकामाच्या वह्या होत्या. सुंदर, एकसारखे हस्ताक्षर आणि आखीव रेखीव आकृत्या असलेल्या. त्या सर्व आजीने स्वतः लिहून काढलेल्या होत्या. छापील काही नाही. त्यातून बघून,  तिच्याकडे शिकायला येणाऱ्या विद्यार्थिनी, त्यांच्या वह्यांमध्ये सारे उतरवून घेत असत.

नगरमधला रामप्रसाद चिवडा फार प्रसिद्ध. भाजलेल्या पोह्यांचा, भरपूर दाणे, खोबऱ्याचे काप असलेला आणि तेलाच्या सढळ वापराने चांगलाच चमचमीत असलेला असा चिवडा. नगरला गेले, की एकदा तरी तो चिवडा घ्यायचाच असा रिवाजच होता. तिथली दुर्गासिंगची लस्सी फार लोकप्रिय. मामा आम्हा सर्वांना आवर्जून तिथे नेणारच. दाट मलई असलेली, गोड लस्सी ही तिथली खासियत. तिथले गुलाबजाम सुद्धा प्रसिद्ध होते. एखाद्या वाटीत अथवा काचेच्या कप मध्ये गरम गुलाबजाम, पाकासकट दिला जाई. एक एक गुलाबजाम चांगला मोठ्ठा. नगर मध्ये एक लहानशी बाग होती ( अजूनही असेल). सिद्धी बाग तिचे नाव. त्या बागेच्या प्रवेशदाराच्या एका बाजूला लहानशी खिडकीसदृश्य जागा होती. तिथे एक  दूरचित्रवाणी संच  ठेवलेला होता. समोर वाळू असलेली मोकळी जागा. चित्रपट बघण्यासाठी ही मोफत सुविधा उपलब्ध केलेली होती. "संत सखू" हा कृष्ण-धवल चित्रपट मी तिथे पहिल्याचे चांगले स्मरते. तिथेच बाजूला एक तरण तलाव होता.

काही वर्षांनंतर, जुन्या घरात काही सुधारणा करून  तळमजल्याची जागा भाड्याने दिली होती.  आजीला जिन्याची चढ-उतार  त्रासदायक होऊ लागली होती. त्या जागेत आलेले भाडेकरू शेतकरी कुटुंबातले होते. नगरच्या जवळ गुंडेगाव नावाचे गाव आहे तिथले. एका वर्षी आम्ही गुंडेगावाला गेलो होतो. हुरड्याच्या मोसमात, आणि फक्तं दोनच दिवसासाठी. म्हणजे सकाळी जाऊन दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी परत यायचे . 

गुंडेगावात सगळे मातीचेच रस्ते होते. शेताकडे  जाणारा रस्ता देखिल अरुंद, एकावेळी एकच बैलगाडी जाउ शकेल असा. जुनी, दगडी बांधकाम असलेली  लहान लहान घरे. तिथेच एक मंदिर देखिल होते. विजेचा वापर जवळपास नाहीच. गावातील प्रत्येकजण एकमेकांना ओळखणारा. कारण लोकवस्ती काही फार नाही. आम्ही ज्यांच्याकडे राहणार होतो, त्यांचे घर चांगले प्रशस्त ओवरी असलेले होते. पायवाटेने गेल्यावर तीन चार दगडी पायऱ्या चढून जायला लागत. मग एक लाकडी दरवाजा. तिथून आत गेल्यावर सुबकपणे सारवलेले अंगण. तिथे ह एक विहीर होती. पाणी काढण्यासाठी ठेवलेल्या, दोर लावलेल्या बादल्या आणि कळशा तिथे होत्या. तिथेच बाजूला जनावरांचा गोठा होता. समोर आणखी दोनतीन पायऱ्या चढून गेले, की एक प्रशस्त ओवरी होती. लाकडी खांब असलेली. तशीच ओवरी बाजूला पण होती. ओवरीतून एक लाकडी दार होते, आतमध्ये घर. घरातल्या जमिनी देखिल नीटनेटक्या सारवलेल्या. भिंतीना मोठाले कोनाडे होते. स्वयंपाक चुलीवरच केलेला. तिथे पहिल्यांदाच मी साखरे ऐवजी गुळ वापरून केलेला चहा घेतला होता.  पुस्तकात वाचलेले आणि मराठी चित्रपटातून पाहिलेले खेडेगाव, प्रत्यक्षात प्रथमच पाहत होते. गावकऱ्यांचे आयुष्य मोठे कष्टाचे होते. त्यांचा दिवस खूप लवकर, भल्या पहाटे होई. यंत्रांची मदत न घेता सर्व कामे करायची. शेतावरील कामे, जनावरांची देखभाल आणि गृहकृत्ये देखिल कष्टप्रदच. घरातील प्रत्येकालाच या कष्टाची चांगली सवय असावी. 

पुढे पुढे आमचे नगरला जाणे कमी कमी होत गेले. माझी आजी, कधी मामेभावंडांना बरोबर घेऊन तर कधी एकटीच पुण्याला येत असे. आजी गेल्यानंतर नगरला जाण्याचे कारणच उरले नाही. आता तिथे खूप सुधारणा झाल्यात म्हणे.  पण माझ्या आठवणीतले नगर, आणि आजीचे घर मात्र अजूनही तसेच, जुन्या स्वरूपातच आहे. काही गोष्टी मनात घर करून राहतात ना? त्या अशा... 

महाराष्ट्र देशीची महती थोर. जितके बघू , जितके समजून घेण्याचा प्रयत्न करू तितकी  ती  अपार आहे. मराठी माणसे साधी, प्रामाणिक आणि कष्टकरी आहेत. रोखठोक बोलणे आणि हातचे न राखता वागणे -- त्यांमुळे भांडखोर आहेत असे वाटतात. पण तसे नाही.  गोड गोड, गोल गोल बोलणे आणि " देखल्या देवा दंडवत"असे वागणे जमत नाही.  र्थात काही गणंग असतातच. पण "उडदामाजी काळे गोरे" असायचेच, त्यांना कसे टाळणार?

उंच उंच सह्याद्रीच्या पर्वतराजी, निबिड अरण्ये, खोल खोल दऱ्या यांनी वेढलेल्या अशा महाराष्ट्र देशी,  अजंठा, वेरूळ सारखी कोरीव आणि देखणी लेणी सुद्धा बघायला मिळतात. 

मी औरंगाबादला गेले होते. सोबत चिरंजीव, वय वर्षे ३ फक्त. एका प्रकल्पानिमित्त, आहोंचा  मुक्काम काही काळापुरता औरंगाबादेत होता. मी काही दिवसांकरता म्हणून तिथे जायचे ठरवले होते. एप्रिल, मे महिन्याचा काळ होता. भयंकर ऊन आणि उकाडा.  तशात असे हिंडणे फिरणे चिरंजीवांना फारसे पसंत नसे.  बाहेर निघाले, की त्याचे असहकार आंदोलन चालू होई. पण फिरण्याची आणि नवीन शहर, ते सुद्धा औरंगाबाद सारखे ऐतिहासिक शहर, पाहण्याची दुर्दम्य इच्छा असल्याने, तशातही स्कार्फ, छत्री इत्यादी साधने घेऊन औरंगाबाद दर्शन सुरू होते.  बिबी का मकबरा, दौलताबादचा किल्ला, औरंगजेब बादशहाची कबर इ.प्रसिद्ध ठिकाणांचे दर्शन घेऊन झाले होते. आता अजंठा, वेरूळ... 

बघताना आश्चर्याचा पारावार राहत नाही. कसे असतील ते शिल्पी, ते कलाकार? इतक्या अवघड अशा डोंगरात,  कशा कोरल्या असतील इतक्या जिवंत, देखण्या मूर्ती? ते अज्ञात कलाकार जरी कधीच काळाच्या पडद्याआड गेले असले, तरी त्यांनी घडवलेल्या,  दगडांमधून साकारलेल्या या कालाकृती, शेकडो वर्षांपासून जनमानसाला भुरळ घालीत आल्या आहेत,

बाहेर जरी ऊन तापलेले असले तरी, लेणी असलेल्या गुहा मात्र छान थंड होत्या, काहीशा अंधाऱ्या. तिथे गेल्यावर सारेजण आपसूकच शांत होत. तिथली शिल्पे, कोरीव काम बघताना थक्क होऊन जात. अनेक कथा त्या शिल्पकारांनी, दगडांमधून जिवंत केल्या आहेत. बरोबर असणारा गाईड, प्रत्येक लेण्याची माहिती, कथांचे रसाळ वर्णन करीत होता. चिरंजीव देखिल शांतपणे सारे काही पाहत, ऐकत होते. त्यातले त्याला काय कळत होते माहिती नाही, परंतु तिथली सर्व लेणी त्याने आमच्याबरोबर न कुरकुरता पाहिली.

लेणी पाहून आम्ही परत बसकडे आलो. काहीजण अजूनही परत आलेले नव्हते म्हणून बस तिथेच थांबलेली होती. आता आमचा छोटा प्रवासी खूपच थकला होता. त्याच्यासाठी बरोबर घेतलेल्या डब्यातला खाऊ खातानाच त्याचे डोळे मिटत होते. तितक्यात बाहेर कसलीतरी गडबड ऐकू आली. बसच्या बाहेर थांबलेले सहप्रवासी घाईघाईने आतमध्ये येत होते. मी खिडकीबाहेर पाहिले तर तिथे माकडांची टोळीच आली होती. लहान, मोठी अनेक माकडे. काही अगदी छोटी पिल्ले होती, त्यांच्या आयांना घट्ट चिकटलेली. आणि अशा पिल्लाना घेतलेल्या माकडिणी, झाडावरच्या एका फांदीवरून दुसऱ्या फांदीवर सहजपणे झेपावत होत्या.

मी म्हणाले, " अरे गंमत बघ बाहेर. कोण आलंय बघ? " तशी माझा मुलगा बसमधल्याच आसनावर उभा राहिला. खिडकीचा आडवा गज पकडून निरखून बाहेर पाहत होता. त्याने हे प्राणी आधी कधीच पाहिलेले नव्हते. डोळ्यावरची झोप कुठल्या कुठे गेली होती. उत्साहाने तो मला दाखवत होता, " आई ते पिल्लू बघ, कसं करतय ते..  आई त्याची शेपटी बघ".  बस पासूनच काही अंतरावर ती टोळी बसलेली होती. काही मधूनच बसजवळ यायचा प्रयत्न करीत होती. आमच्या गाईडने सांगितले त्यांना काही खायला वगैरे देऊ नका, नाहीतर ते सगळेच बसमध्ये सुद्धा येतील. मग कठीण होईल. वराचवेळ त्याच्या साऱ्या लीला लोक बघत होते. काहीवेळाने बसमधले सारे प्रवासी परतले आणि आमचा प्रवास सुरू झाला. 

त्यावेळी माझा मुलगा खूपच लहान होता. त्याला अजून बाहेरचे खाद्य पदार्थ शक्यतो द्यायचे नाहीत असे ठरवले होते. त्यांमुळे आपोआप आमच्यावर देखिल बंधन असे. हॉटेल मध्ये वगैरे जाणे जवळ जवळ नाहीच. पण एक दिवस तिथे खरेदीसाठी बाजारात जायचे होते. औरंगाबादच्या प्रसिद्ध शाली बघायच्या  होत्या. तिथून येताना एका पानाच्या दुकानाजवळ आमचे वाहन थांबले. ते म्हणे औरंगाबाद मधले प्रसिद्ध पानाचे दुकान होते.  दुकान चांगलेच मोठे होते. तिथे मिळणाऱ्या विविध प्रकारच्या पानांची यादी बाहेरच्या बोर्डावर लिहिलेली होती. मसाला पान, किंवा गुलकंद मसाला पान या पलिकडे माझे विडापानविषयक ज्ञान नव्हते.  तिथे तर भलीमोठी यादीच होती. पाहावे ते नवलच. कुठले पान मी घेतले होते, आता आठवत नाही, पण त्यात गुलकंदाबरोबर खोबरे घातलेले होते ते आठवते. माझ्या मुलासाठी सुद्धा एक छोटे  कात, चुना न लावलेले, स्पेशल पान बनवून दिले होते. अर्थात त्याने त्यातलापण फक्त गुलकंदच खाल्ला होता. 

पुण्याला परत आल्यावर, कॅमेरातल्या निगेटिव्हजचे फोटो आणले. त्यावेळी मोबाईल फोन, कॅमेरा वगैरे नव्हते. त्यामुळे फोटो काढायची मर्यादा असे, जास्तीत जास्त २५ ते ३० फोटोज. पण तेव्हढे पुष्कळ वाटायचे. आत्ता हे लिहित असताना माझ्याजवळ ते फोटो देखिल नाहियेत. पण मनात कोरलेली ही स्मृतीचित्रे बघण्यासाठी मला त्यांची गरज भासत नाही. त्यावेळी काढलेले फोटो कदाचित हरवतील, खराब होतील, त्याचे रंग फिक्के होतील. परंतु माझ्या स्मरणवहीतील चित्रे अजूनही तितकीच ताजी आहेत. त्याचे रंग कधीही विटणार नाहीत, बेरंग होणार नाहीत. 

(क्रमशः)